Posiadanie statusu zatrudnionego umożliwia ubezpieczonym uzyskanie w niższym wieku prawa do świadczenia z tytułu pracy w szczególnych warunkach.
Wiele osób nadal stara się o uzyskanie wcześniejszej emerytury w związku z pracą w warunkach szczególnych. Umożliwiają to przepisy ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: ustawa emerytalna). Jak wynika z jej art. 184, ubezpieczonym urodzonym po 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura po osiągnięciu odpowiedniego wieku przewidzianego w art. 32, 33, 39 i 40 ustawy, jeżeli w dniu jej wejścia w życie:
1) osiągnęli okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wymaganym w dotychczasowych przepisach do nabycia prawa do emerytury w wieku niższym niż 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn oraz
2) posiadali okres składkowy i nieskładkowy, o którym mowa w art. 27.

Jakie wymogi

Świadczenie przysługuje pod warunkiem nieprzystąpienia do OFE albo ewentualnie złożenia wniosku o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w OFE za pośrednictwem ZUS na dochody budżetu państwa. Istotne jest, że prawo przysługuje ubezpieczonemu spełniającemu warunki określone w art. 184 ustawy emerytalnej niezależnie od tego, kiedy osiągnął wiek umożliwiający wcześniejsze przejście na emeryturę. Tak też wskazywał Sąd Najwyższy w wyroku z 18 lipca 2007 r. (sygn. akt I UK 62/07, OSNP 2008/17-18/269).
Pracownik może uzyskać prawo do wcześniejszej emerytury, jeśli ukończy 60 lat (mężczyzna) lub 55 lat (kobieta), ma okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 25 lat dla mężczyzn i 20 lat dla kobiet oraz co najmniej 15 lat pracował w warunkach szczególnych. Rodzaje prac uznanych za wykonywane w tych warunkach zamieszczono w wykazach stanowiących załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (dalej: rozporządzenie). Podkreślić trzeba, że dla niektórych grup zawodowych rozporządzenie przewiduje odmienne, korzystniejsze dla zatrudnionych warunki nabycia prawa do świadczenia. Dotyczy to np. osób wykonujących prace określone w wykazie B, czyli przy przetwórstwie azbestu, przy produkcji ołowiu i kadmu czy w hutnictwie.
Za zatrudnionych w szczególnych warunkach uważa się osoby wykonujące prace o znacznej szkodliwości dla zdrowia i dużym stopniu uciążliwości lub też wymagające wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia, które zostały wymienione w załącznikach do rozporządzenia. Bez znaczenia jest, czy praca była wykonywana w sektorze państwowym, czy prywatnym. SN odniósł się do problemu w uchwale 7 sędziów z 13 lutego 2002 r. (sygn. akt III ZP 30/01, OSNP 2002/10/243).

Tylko stosunek pracy

Do okresów wykonywania pracy w warunkach szczególnych wlicza się jednak tylko okresy zatrudnienia na podstawie stosunku pracy. Zatem tylko posiadanie statusu zatrudnionego umożliwia nabycie prawa do wcześniejszej emerytury w związku z pracą w tych warunkach. Nie jest przesłanką nabycia świadczenia wykonywanie pracy na podstawie umowy cywilnoprawnej, np. umowy o dzieło, zlecenia czy też agencyjnej. Podkreślił to Sąd Apelacyjny w Lublinie w wyroku z 20 marca 2013 r. (sygn. akt III AUa 104/13, LEX nr 1293655). Wyjaśnił on, że z przywileju skorzystania z uprawnień emerytalnych w niższym wieku mogą skorzystać ubezpieczeni, którzy prace w określonych warunkach wykonywali pozostając w stosunku pracy w rozumieniu art. 2 kodeksu pracy (dalej: k.p.). Zastosowanie art. 32 ustawy emerytalnej tylko do pracowników nie jest sprzeczne z konstytucyjnymi zasadami równości i sprawiedliwości społecznej (zwracał na to uwagę SN w wyroku z 29 czerwca 2005 r., sygn. akt I UK 300/04, OSNP 2006/5-6/98).

Członek spółdzielni i chałupnik

Także praca w charakterze członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej nie daje prawa do przejścia na emeryturę w wieku niższym niż podstawowy wiek emerytalny. Stanowisko takie potwierdził SN w wyroku z 25 stycznia 2005 r. (sygn. akt I UK 142/04, OSNP 2005/17/272). Stosunek pracy jest odmiennym stosunkiem prawnym od członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej. Oznacza to, że okres zatrudnienia w takiej spółdzielni nie jest zaliczany do okresu pracy wymaganego do uzyskania wcześniejszej emerytury. Jej członek nie jest bowiem pracownikiem (tak np. Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 28 maja 2013 r., sygn. akt III AUa 1910/12, LEX nr 1322451).
Analogicznie prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym nie przysługuje ubezpieczonym z tytułu zatrudnienia na podstawie umów o pracę nakładczą, choćby wykonywali je w warunkach odpowiadających szczególnym, co podkreślił SN w wyroku z 21 stycznia 2010 r. (sygn. akt II UK 162/09, LEX nr 583806). Umowa o pracę nakładczą (chałupnictwo) nie jest podstawą nawiązania stosunku pracy w rozumieniu art. 2 k.p.
W toku procesu przed sądem o przyznanie emerytury ubezpieczony ma możliwość dowodzić, że pomimo innej nazwy umowy faktycznie wykonywał jednak zadania w ramach stosunku pracy, gdyż jego zatrudnienie miało cechy określone w art. 22 par. 1 k.p. Może podnosić, że mimo formalnej nazwy umowy (np. zlecenie) w rzeczywistości był pracownikiem, ponieważ wiążąca go umowa miała cechy charakterystyczne dla umowy o pracę, a jedynie nadano jej nieprawidłową nazwę. W razie sporu co do charakteru umowy sąd musi ustalić, czy była to umowa o pracę, czy też umowa cywilnoprawna.

Stale i w pełnym wymiarze

Okresami uzasadniającymi prawo do omawianego świadczenia są okresy, w których praca w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze była wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku (par. 2 ust. 1 rozporządzenia). Jeżeli więc osoba tylko część swojego czasu pracy pracowała w takich warunkach, a w pozostałym czasie wykonywała inne prace (niezaliczane do prac w warunkach szkodliwych), to nie może mieć uwzględnionego tego okresu przy ustalaniu możliwości przejścia na wcześniejsze świadczenie. Podkreślił to SN w wyroku z 19 września 2007 r. (sygn. akt III UK 38/07, OSNP 2008/21-22/329), stwierdzając także, że okresy zatrudnienia pracownika, który nie wykonywał w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązków operatora elektronicznych monitorów ekranowych, nie są okresami pracy w szczególnych warunkach dla potrzeb nabycia prawa do emerytury w niższym wieku.
Decydujące znaczenie ma faktyczne wykonywanie pracy, a nie zapisy dokonane przez byłego pracodawcę np. w świadectwie wykonywania pracy w warunkach szczególnych. SN w wyroku z 25 maja 2010 r. (sygn. akt I UK 3/10, M.P.Pr. 2010/8/394) wyjaśnił, że nawet jeżeli pracodawca uznał pracę na danym stanowisku za pracę w szczególnych warunkach, taki pracownik może nie otrzymać wcześniejszej emerytury. ZUS odmówi jej, gdy nie była wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy.
Podstawa prawna
Art. 27, 32–33, 39–40, 184 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 153, poz. 1227 z późn. zm.).
Par. 2 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (t.j. Dz.U. nr 8, poz. 43 z późn. zm.).
Art. 2, art. 22 par. 1 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).

Ryszard Sadlik, sędzia Sądu Okręgowego w Kielcach