Przepisy wyraźnie wskazują na możliwość objęcia małych Ukraińców opieką i edukacją przedszkolną oraz szkolną w naszym kraju. Jeśli trafią do placówek niepublicznych, to gminy muszą im przekazywać na ten cel dotację ze swojego budżetu
Jedną z form wsparcia mieszkańców Ukrainy, którzy uciekają z objętego wojną kraju, jest zapewnienie kształcenia dzieciom. W debacie publicznej pojawiają się opinie wskazujące na brak unormowań w tym zakresie, co nie jest prawdą. Zapewnienie edukacji i opieki dla obywateli innych krajów jest w Polsce uregulowane, a jeszcze przed rozpoczęciem wojny w polskich szkołach i przedszkolach kształciło się bardzo wiele dzieci pochodzenia ukraińskiego.
Od podmiotów, które do tej pory się z takimi uczniami czy przedszkolakami nie zetknęły, napływają jednak pytania, na jakich zasadach taką naukę i opiekę zorganizować. Bardzo wiele z nich otrzymuje bowiem sprzeczne komunikaty od swoich samorządów. Wskazują one na brak możliwości objęcia edukacją dzieci z Ukrainy lub stawiają im wyśrubowane wymogi, np. posiadania przez dziecko numeru PESEL lub stałego zameldowania na terenie danej gminy. Nierzadko, choć placówki niepubliczne tego nie oczekują, jednostki samorządu terytorialnego od razu informują, że w przypadku takich podopiecznych nie ma co liczyć na dotację z samorządowej kasy. Tymczasem zarówno obowiązujące od dawna przepisy oświatowe, jak i projekt specustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa, jasno określają obowiązki i możliwości organów prowadzących i samych placówek edukacyjnych względem uciekających przed wojną dzieci.
Na równych zasadach
Po pierwsze, zgodnie z art. 165 ust. 1 prawa oświatowego: „Osoby niebędące obywatelami polskimi korzystają z nauki i opieki w publicznych przedszkolach lub publicznych innych formach wychowania przedszkolnego, a także w niepublicznych przedszkolach, o których mowa w art. 17 ust. 1 ustawy o finansowaniu zadań oświatowych, oddziałach przedszkolnych w niepublicznych szkołach podstawowych, o których mowa w art. 19 ust. 1 ustawy o finansowaniu zadań oświatowych, i niepublicznych innych formach wychowania przedszkolnego, o których mowa w art. 21 ust. 1 ustawy o finansowaniu zadań oświatowych, a podlegające obowiązkowi szkolnemu, korzystają z nauki i opieki w publicznych szkołach podstawowych, publicznych szkołach artystycznych oraz w publicznych placówkach, w tym placówkach artystycznych, na warunkach dotyczących obywateli polskich”.
WAŻNE Dotacja przysługuje na każdego ucznia, a obywatelstwo nie ma żadnego znaczenia. Przeszkody nie stanowi również brak zameldowania na terenie danej gminy.
Po drugie, w przypadku przyjmowania dzieci do przedszkoli niepublicznych (niebędących przedszkolami tzw. konkursowymi) ustawodawca wskazał warunki przyznawania dotacji na ucznia, nie ograniczając możliwości przyjęcia do placówki tylko do obywateli polskich (art. 17 ustawy o finansowaniu zadań oświatowych). Dotacja przysługuje na każdego ucznia, a obywatelstwo nie ma żadnego znaczenia. Przeszkody nie stanowi również brak zameldowania na terenie danej gminy i kraju. Zatem przedszkola niepubliczne mogą przyjmować dzieci ukraińskie, które są dotowane na takich samych zasadach jak dzieci polskie.
Przy tej okazji należy wskazać, że prawo oświatowe nie posługuje się pojęciem zameldowania, a jedynie miejscem zamieszkania, więc argument, że do placówki można przyjąć tylko dziecko zameldowane na stały pobyt w gminie, jest nietrafiony.
Potrzebne dokumenty
Mając na uwadze okoliczności związane z trybem przekroczenia granicy, oczywiste jest, że ukraińskie dzieci mogą nie mieć dokumentów stwierdzających ukończenie za granicą kolejnego etapu edukacji. Powyższe kwestie reguluje rozporządzenie ministra edukacji narodowej w sprawie kształcenia osób niebędących obywatelami polskimi oraz osób będących obywatelami polskimi, które pobierały naukę w szkołach funkcjonujących w systemach oświaty innych państw. Rozporządzenie to wydane zostało na podstawie delegacji zawartej w art. 165 ust. 16 prawa oświatowego. Z jego treści wynika, że jeśli uczeń nie dysponuje stosownymi dokumentami potwierdzającymi uczęszczanie do szkoły za granicą, możliwe jest złożenie przez rodzica pisemnego oświadczenia dotyczącego sumy lat nauki szkolnej. W par. 12 rozporządzenia dodano, że jeśli uczeń przybywający z zagranicy nie może przedłożyć dokumentów, to zostaje zakwalifikowany do odpowiedniej klasy lub na odpowiedni semestr lub rok kształcenia na podstawie rozmowy kwalifikacyjnej. Jeżeli uczeń nie zna języka polskiego, to rozmowę kwalifikacyjną przeprowadza się w języku obcym, którym się posługuje.
Rekrutacja
Rozporządzenie wskazuje również, że uczeń z zagranicy przyjmowany jest do szkoły czy przedszkola na zasadach rekrutacji dotyczących obywateli polskich, natomiast w trakcie roku o przyjęciu dziecka decyduje odpowiednio dyrektor przedszkola lub szkoły, zgodnie z art. 130 ust. 2 prawa oświatowego, a zatem dziecko zamieszkałe w obwodzie publicznej szkoły podstawowej przyjmowane jest z urzędu przez dyrektora szkoły. Ale jeżeli przyjęcie ucznia wymaga przeprowadzenia zmian organizacyjnych pracy szkoły powodujących dodatkowe skutki finansowe, to dyrektor szkoły może przyjąć ucznia po uzyskaniu zgody organu prowadzącego (art. 130 ust. 3). W przypadku placówek niepublicznych decyzje podejmuje ich dyrektor.
Pomoc na wielu poziomach
Przede wszystkim warto podkreślić, organ prowadzący szkołę może zorganizować oddział przygotowawczy dla osób niebędących obywatelami polskimi oraz osób będących obywatelami polskimi, podlegających obowiązkowi szkolnemu lub obowiązkowi nauki, które pobierały naukę w szkołach funkcjonujących w systemach oświaty innych państw, które nie znają języka polskiego lub znajomość jest na poziomie niewystarczającym. Odział tworzy się również dla dzieci, które wykazują zaburzenia w komunikacji oraz trudności adaptacyjne związane z różnicami kulturowymi lub ze zmianą środowiska edukacyjnego, co wymaga dostosowania procesu i organizacji kształcenia do ich potrzeb i możliwości edukacyjnych (więcej w tekście na s. C5).
!Zadaniem gminy jest realizowanie edukacji w przedszkolach, innych formach wychowania przedszkolnego oraz szkołach podstawowych z wyjątkiem szkół specjalnych, których prowadzenie należy do zadań powiatu.
Ponadto prawo oświatowe w art. 165 ust. 7 wskazuje, że osoby niebędące obywatelami polskimi, podlegające obowiązkowi szkolnemu lub obowiązkowi nauki, które nie znają języka polskiego albo znają go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki, mają prawo do dodatkowej, bezpłatnej nauki języka polskiego, którą organizuje organ prowadzący szkołę. W ust. 8 dodano, że osoby te mają prawo do pomocy udzielanej przez osobę władającą językiem kraju pochodzenia, zatrudnioną w charakterze pomocy nauczyciela przez dyrektora szkoły. Tym samym osoba taka nie musi mieć kwalifikacji wymaganych na stanowisku nauczyciela i, biorąc pod uwagę obecne okoliczności, może być obywatelem Ukrainy. To stwarza także możliwość aktywizacji zawodowej dla tych osób. Ponadto ust. 10 daje możliwość korzystania z dodatkowych zajęć wyrównawczych z nauczanych przedmiotów.
Dla uczniów, których znajomość języka polskiego jest niewystarczająca, organ prowadzący szkołę organizuje dodatkową, bezpłatną naukę języka polskiego w formie dodatkowych zajęć lekcyjnych z języka polskiego. Jeśli zaś nauczyciel danego przedmiotu stwierdzi konieczność uzupełnienia różnic programowych z tego przedmiotu, to organ prowadzący szkołę organizuje w szkole dodatkowe zajęcia wyrównawcze z tego przedmiotu.
Ponadto ustawa o systemie oświaty w art. 13 przewiduje możliwość zachowania praw mniejszości narodowych i etnicznych poprzez umożliwianie uczniom podtrzymywania poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności poprzez naukę języka oraz własnej historii i kultury. W przypadku realizowania w szkole takich dodatkowych zadań edukacyjnych w metryczce subwencji oświatowej również przewidziane są dodatkowe wagi. Co zresztą nie jest niczym nowym, od lat takie zajęcia realizowane są bowiem dla mniejszości kaszubskiej, romskiej, ale również ukraińskiej.
Finanse
Nie ulega wątpliwości, że zwiększona liczba uczniów będzie się wiązała dla gmin i powiatów z koniecznością ponoszenia wyższych nakładów na edukację w swoich budżetach. Warto w tym miejscu wskazać, że zarówno gmina, jak i powiat otrzymały na mocy art. 3 ust. 2 ustawy o finansowaniu zadań oświatowych gwarancje wypłaty środków niezbędnych do ich realizacji, w tym finansowania wynagrodzeń nauczycieli oraz utrzymania szkół i placówek. Ustawodawca wyraźnie wskazał, że środki są zagwarantowane w dochodach jednostek samorządu terytorialnego. Problemem tego zapisu jest ogólne wskazanie dochodów, zatem może je rozumieć jako dochody zarówno własne, jak i transferowe (czyli subwencje i dotacje). Trudno uznać, że można koszt tych zwiększonych zadań przerzucić wyłącznie na samorządy, mogą być one bowiem bardzo wysokie. Tym samym, jeśli kwota subwencji oświatowej okaże się niewystarczająca, to wydaje się konieczne wystąpienie z wnioskiem o zwiększenie kwoty subwencji z rezerwy metryczki subwencji oświatowej na pokrycie kosztów zwiększonych zadań. Kwota rezerwy wynosi jedynie 0,5 proc. części oświatowej subwencji ogólnej, więc i ona może się okazać niewystarczająca. Mając na uwadze powinność zachowania zgodności z normami konstytucyjnymi, w szczególności ustanowioną w art. 167 ust. 1 i 4 Konstytucji RP zasadą adekwatności dochodów do zadań, wydaje się zasadne rozważenie możliwości dokonania przesunięć w budżecie Skarbu Państwa w zakresie kwoty oświatowej subwencji ogólnej, aby nie pozostawiać samorządów, które mają wolę niesienia pomocy narodowi objętemu tragedią wojny, bez pomocy ze strony Skarbu Państwa.
Specustawa: subwencja może wzrosnąć
Zgodnie z projektem ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z kon- fliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (wersja z poniedziałku, 7 marca br.), by wesprzeć jednostki samorządu terytorialnego w realizacji dodatkowych zadań oświatowych związanych z kształceniem i wychowaniem dzieci i uczniów będących obywatelami Ukrainy, w 2022 r. rezerwa części oświatowej subwencji ogólnej może zostać zwiększona o środki pochodzące z budżetu państwa. Środki z tej rezerwy można też będzie przeznaczyć na zadania związane z dowozem do placówek i zapewnieniem kształcenia, wychowania i opieki uczniom, którzy kończą pięć lat lub mniej w roku bazowym, w przedszkolach, oddziałach przedszkolnych w szkołach podstawowych i innych formach wychowania przedszkolnego.
Podstawa prawna
art. 165 ustawy z 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1082)
art. 3 ust. 2, art. 17, art. 19 ust. 1, art. 21 ust. 1 ustawy z 27 października 2017 r. o finansowaniu zadań oświatowych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1930; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 2445)
rozporządzenie ministra edukacji narodowej z 23 sierpnia 2017 r. w sprawie kształcenia osób niebędących obywatelami polskimi oraz osób będących obywatelami polskimi, które pobierały naukę w szkołach funkcjonujących w systemach oświaty innych państw (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1283)
art. 13 ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1915)
