Starostowie mają zidentyfikować na swoim terenie stare, nawet tylko potencjalne zanieczyszczenia powierzchniowe warstw gruntu. Czas na to oraz na przekazanie danych do rejestru to niespełna 25 miesięcy.
Taki obowiązek starostowie mieli teoretycznie już od 5 września 2014 r., czyli od czasu, gdy weszła w życie ustawa z 11 lipca 2014 r. o zmianie ustawy – Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1101), dalej nowelizacja z 2014 r. Nie mogli jednak prawidłowo wypełniać obowiązków do 5 września 2016 r. Dopiero w tym dniu zostało bowiem opublikowane i jednocześnie weszło w życie 5 rozporządzeń określających istotne kwestie związane z zanieczyszczonymi powierzchniami ziemi. Dwa z nich dotyczą zanieczyszczeń historycznych, a trzy pozostałych szkód (tabelę z nowymi rozporządzeniami opublikujemy w najbliższym Tygodniku Gazety Prawnej). Z punktu widzenia powiatów najważniejsze jest rozporządzenie ministra środowiska z 1 września 2016 r. w sprawie sposobu prowadzenia oceny zanieczyszczenia powierzchni ziemi (Dz.U. poz. 1395); w ich gestii bowiem leży sporządzanie i aktualizacja wykazu szkód historycznych.
Obowiązki starostów
Zgodnie z dodanym art. 101d ust. 1 ustawy z 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (t.j. Dz.U. z 2016 r., poz. 672), na mocy nowelizacji z 2014 r., starosta dokonuje identyfikacji potencjalnych historycznych zanieczyszczeń powierzchni ziemi, przez:
1) ustalenie działalności mogącej z dużym prawdopodobieństwem powodować historyczne zanieczyszczenie powierzchni ziemi, która była prowadzona na danym terenie przed 30 kwietnia 2007 r.;
2) ustalenie listy substancji powodujących ryzyko, których wystąpienie w glebie lub ziemi jest spodziewane ze względu na działalność, o której mowa w punkcie 1;
3) analizę dostępnych informacji na temat zagrożenia zanieczyszczeniem gleby lub ziemi;
4) w razie potrzeby – wykonanie pierwszego etapu badań zanieczyszczenia gleby i ziemi.
Szczegółowe zasady wykonywanych czynności zostały przedstawione w rozporządzeniu, które pojawiło się dopiero 5 września.
W oparciu o tę identyfikację starostowie sporządzają wykaz potencjalnych historycznych zanieczyszczeń powierzchni ziemi, który jest przekazywany regionalnemu dyrektorowi ochrony środowiska.
Zgodnie z art. 17 nowelizacji z 2014 r. starosta przekaże regionalnemu dyrektorowi ochrony środowiska wykaz potencjalnych historycznych zanieczyszczeń powierzchni ziemi w 25 miesiącu od dnia wejścia w życie przepisów wykonawczych. Termin ten jest liczony od wejścia w życie przedmiotowych rozporządzeń, wcześniej starostwie nie mieli bowiem pełnych wytycznych, według których mieliby przeprowadzać identyfikację. Starostowie będą również aktualizowali wykaz raz na 2 lata i w takim interwale czasowym przekazywali aktualizację regionalnemu dyrektorowi ochrony środowiska.
Podział szkód
Nowelizacja z 2014 r. utrwaliła funkcjonujący już w polskim prawie podział szkód na powierzchni ziemi na te sprzed 30 kwietnia 2007 r. (od tej daty obowiązuje ustawa z 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku – t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 1789 ze zm.) i na późniejsze, co ma znaczenie dla wyboru właściwych przepisów. Do ustawy – Prawo ochrony środowiska i ustawy z 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz.U. z 2014 r. poz. 210 i 1101) wprowadzono pojęcie „historycznego zanieczyszczenia powierzchni ziemi”. Rozumie się przez nie:
zanieczyszczenie powierzchni ziemi, które zaistniało przed 30 kwietnia 2007 r. lub wynika z działalności, która została zakończona przed 30 kwietnia 2007 r.;
szkodę w środowisku w powierzchni ziemi w rozumieniu ustawy o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie, która została spowodowana przez emisję lub zdarzenie, od którego upłynęło więcej niż 30 lat.
Rozporządzenie w sprawie sposobu prowadzenia oceny zanieczyszczenia powierzchni ziemi zawiera dużo bardziej rozbudowaną i sformalizowaną procedurę niż ta z uchylonego już rozporządzenia ministra środowiska z 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Nowa procedura ma być realizowana w pięciu etapach, a poprzednia była ujęta w trzech.
Identyfikacja terenu zanieczyszczonego
ETAP 1. Ustalenie działalności mogącej być przyczyną zanieczyszczenia obecnie lub w przeszłości
Jest to nowy etap w odniesieniu do dotychczasowego stanu prawnego. Polega on na ustaleniu działalności, która mogła być przyczyną zanieczyszczenia. Prawodawca udziela wskazówek, na jakie nieruchomości należy zwrócić uwagę, tak aby identyfikacja nie następowała po pierwsze losowo czy też na ślepo, a po wtóre, aby była na terenie poszczególnych starostw przeprowadzana w sposób ustandaryzowany. Całkowitą nowością jest określenie w rozporządzeniu rodzajów działalności mogących z dużym prawdopodobieństwem powodować historyczne zanieczyszczenie powierzchni ziemi, wraz ze wskazaniem przykładowych dla tych działalności zanieczyszczeń. Nastąpiło to w załączniku nr 2 do rozporządzenia.
Technicznie załącznik (podzielony na trzy części) jest zbudowany w ten sposób, że w jednej kolumnie tabeli jest wskazany rodzaj przedsięwzięcia np. instalacje do chowu lub hodowli drobiu lub świń o określonych wielkościach, a w drugiej kolumnie i przypisanym wierszu są wskazane „przykładowe zanieczyszczenia”. Dla tych instalacji są to: arsen (As), chrom (Cr), cynk (Zn), kadm (Cd), miedź (Cu), nikiel (Ni), ołów (Pb), fenol, krezole.
Zgodnie z rozporządzeniem identyfikacja terenu zanieczyszczonego może zostać zainicjowana także na podstawie istniejących badań zanieczyszczenia gleby i ziemi wskazujących na przekroczenie dopuszczalnej zawartości substancji powodującej ryzyko w glebie lub ziemi. Wówczas gdy nie jest możliwe ustalenie działalności mogącej być przyczyną zanieczyszczenia na danym terenie obecnie lub w przeszłości, przechodzi się bezpośrednio do etapu trzeciego.
ETAP 2. Ustalenie listy substancji powodujących ryzyko, których wystąpienie w glebie lub w ziemi jest spodziewane na danym terenie
Jest to etap, który występował również w dotychczasowym stanie prawnym, choć zmiany są istotne. Substancje powodujące ryzyko szczególnie istotne dla ochrony powierzchni ziemi, ich dopuszczalne zawartości w glebie oraz dopuszczalne zawartości w ziemi, zróżnicowane dla poszczególnych właściwości gleby oraz grup gruntów, wydzielonych w oparciu o sposób ich użytkowania są określone w załączniku nr 1, choć nie jest to katalog zamknięty. Załącznik ten zawiera substancje najważniejsze — w kontekście częstości występowania zanieczyszczenia oraz toksyczności poszczególnych substancji. Dopuszczalną zawartość w glebie oraz dopuszczalną zawartość w ziemi substancji powodującej ryzyko, innych niż określone w załączniku nr 1, ustala się na podstawie analizy wpływu obecności tej substancji w glebie lub w ziemi na zdrowie ludzi i stan środowiska, z uwzględnieniem przepisów wskazanych w rozporządzeniu. Warto zwrócić uwagę, że zmiany co do zakresu substancji i ich stężeń są istotne w relacji do dotychczasowego stanu prawnego.
Załącznik składa się z dwóch tabel. Pierwsza obejmuje substancje powodujące ryzyko szczególnie istotne dla ochrony powierzchni ziemi oraz dopuszczalne zawartości tych substancji w glebie, określone dla głębokości 0–0,25 m poniżej poziomu terenu, z podziałem uwzględniającym grupy gruntów, wydzielone w oparciu o sposób ich użytkowania, oraz podgrupy gruntów wydzielone w oparciu o właściwości gleby określone dla grupy gruntów II.
Druga tabela obejmuje substancje powodujące ryzyko szczególnie istotne dla ochrony powierzchni ziemi oraz dopuszczalne zawartości tych substancji w glebie i dopuszczalne zawartości tych substancji w ziemi, określone dla głębokości przekraczającej 0,25 m ppt, z podziałem uwzględniającym grupy gruntów, wydzielone w oparciu o sposób ich użytkowania, oraz wodoprzepuszczalność gleby i ziemi.
Warto zwrócić uwagę na zmianę głębokości z dotychczasowych 30 na 25 cm. W uzasadnieniu do projektu rozporządzenia wyjaśniono, że większości znanych przypadków zanieczyszczenia gleby występuje tylko w warstwie powierzchniowej, do głębokości mieszania przez orkę (26 cm) i głębiej raptownie się zmniejsza. Zatem przy badaniu gleby z głębokości 0-30 cm wielokrotnie pobierana była kilkucentymetrowa warstwa z niezanieczyszczonego poziomu poniżej orki. Skutkowało to zaniżeniem stwierdzanej zawartości substancji zanieczyszczających.
Może się więc okazać, że powierzchnia ziemi, która 4 września 2016 r. była niezanieczyszczona, 5 września stała się zanieczyszczona w rozumieniu prawnym, już ze względu na samą metodologię badania. A dopuszczalne zawartości zanieczyszczeń także nie są wprost porównywalne z dotychczasowymi standardami jakości. Stężenia substancji szkodliwych określa się zaś dla grup gruntów wydzielonych w oparciu o sposób ich użytkowania, określany w pierwszej kolejności zgodnie z ewidencją gruntów i budynków, uwzględniając oznaczenia określone w przepisach wydanych na podstawie art. 26 ust. 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. – Prawo geodezyjne i kartograficzne (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 520 ze zm.).
ETAP 3. Zebranie oraz analiza dostępnych i aktualnych źródeł informacji (oraz badań) istotnych dla oceny zagrożenia zanieczyszczeniem gleby lub ziemi na danym terenie
W dotychczasowym stanie prawnym ten etap nie występował. Obejmuje on zebranie oraz analizę dostępnych i aktualnych źródeł informacji istotnych dla oceny zagrożenia zanieczyszczeniem gleby lub ziemi na danym terenie oraz dostępnych i aktualnych badań zanieczyszczenia gleby i ziemi substancjami powodującymi ryzyko z listy ustalonej w etapie drugim. Za źródło takich informacji uznaje się dokumenty, które mogą ukierunkowywać lub wskazywać na rodzaje zanieczyszczenia. Prawodawca wymienia wśród nich: miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego; prognozę oddziaływania na środowisko oraz raport o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko; opracowanie ekofizjograficzne; program ochrony powietrza; przegląd ekologiczny; plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza wraz z opracowaniami przygotowanymi na potrzeby tego planu; bazy danych geologicznych; decyzje określające warunki korzystania ze środowiska.
ETAP 4. Zebranie informacji koniecznych do wykonania badań wstępnych oraz wykonanie badań wstępnych
Obejmuje przeprowadzenie badań, których celem jest potwierdzenie lub odrzucenie przypuszczeń o występowaniu substancji powodujących ryzyko w glebie lub w ziemi w ilościach przekraczających dopuszczalne zawartości. Jeżeli w wyniku badań wstępnych wykryto zanieczyszczenie, konieczne jest przejście do etapu piątego – identyfikacji terenów zanieczyszczonych.
ETAP 5. Przeprowadzenie badań szczegółowych
Przepisy nowego rozporządzenia, w odróżnieniu od dotychczasowych rozwiązań, określają m.in. wymagania odnośnie pobierania próbek, które mają zagwarantować rzetelność prowadzenia badań, w tym przydatność uzyskanego materiału do badań laboratoryjnych. Mają też ograniczyć manipulowanie punktami pomiarowymi w celu ominięcia zanieczyszczeń. Rozporządzenie określa głębokość pobierania próbek (wartością graniczną jest poziom 25 cm). W uzasadnieniu do rozporządzenia wskazano, że w wielu przypadkach zanieczyszczenie występuje tylko w powierzchniowej warstwie gleby bądź płytkich warstwach podglebia. Pobieranie próbek z większych głębokości nie jest uzasadnione, jeżeli nie stwierdzono zanieczyszczenia warstwy powierzchniowej.
Rejestr szkód historycznych
Szczegółowy zakres informacji gromadzonych dla tego rodzaju szkód określa rozporządzenie ministra środowiska z 1 września 2016 r. w sprawie rejestru historycznych zanieczyszczeń powierzchni ziemi (Dz.U. poz. 1397). Jest on prowadzony przez generalnego dyrektora ochrony środowiska, między innymi w oparciu o wykazy przekazywane przez starostów do regionalnych dyrektorów ochrony środowiska.
!Może się okazać, że powierzchnia ziemi, która 4 września 2016 r. była niezanieczyszczona, 5 września stała się zanieczyszczona w rozumieniu prawnym, już ze względu na samą metodologię badania.
