Jak obywatele mogą przypilnować, aby głosowanie przebiegało uczciwie

Praca komisji obwodowych może być obserwowana oraz rejestrowana przez mężów zaufania i obserwatorów społecznych. Od kilku lat kolejne nowelizacje ustawy z 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy (dalej: k.w.) poszerzają zakres uprawnień mężów zaufania. Ostatnia zmiana k.w. z 23 stycznia 2023 r. (dalej: nowelizacja) przyznała im dietę i zwolnienie z pracy na czas wykonywania zadań. Z kolei regulacje dotyczące obserwatorów społecznych wprowadzono do k.w. dopiero w 2018 r. Przedstawiamy zatem procedurę zgłaszania tych osób oraz ich aktualne uprawnienia i zadania.

Regulacje prawne nie określają terminu, w jakim należy wyznaczyć mężów zaufania, jak również obserwatorów społecznych. Oznacza to, że pełnomocnicy komitetów wyborczych oraz stowarzyszenia i fundacje nie muszą wcześniej nikomu zgłaszać zamiaru wyznaczenia do danej komisji odpowiednio męża zaufania lub obserwatora społecznego ani też rejestrować tych zgłoszeń. Można ich zatem desygnować do komisji nawet w dniu głosowania, czyli w najbliższych wyborach samorządowych nawet 7 kwietnia 2024 r.

mężowie zaufania

To inaczej osoby obdarzone zaufaniem kandydatów i ich komitetu wyborczego. Są ich przedstawicielami, reprezentującymi ich interesy w czasie głosowania i ustalania jego wyników w obwodzie głosowania.

Pełnomocnik wyborczy lub osoba przez niego upoważniona ma prawo wyznaczyć po jednym mężu zaufania do terytorialnych komisji wyborczych oraz do obwodowych komisji wyborczych. Przy czym jeżeli komitet wyborczy nie zarejestrował kandydatów lub list kandydatów we wszystkich okręgach wyborczych, to reprezentujących go mężów zaufania może wyznaczyć tylko do obwodowych komisji wyborczych na obszarze tego okręgu, w którym komitet ten zarejestrował kandydata lub listę kandydatów (art. 103a par. 1 k.w.). Ponadto pełnomocnik wyborczy każdego komitetu wyborczego lub osoba przez niego upoważniona może ustalić jednego męża zaufania przy Państwowej Komisji Wyborczej (art. 103a par. 2 k.w.). Chociaż nie wynika to jednoznacznie z przepisów k.w., przyjmuje się, że mężowie zaufania mogą obserwować także pracę komisarzy wyborczych, gdyż są oni pełnomocnikami PKW (art. 166 par. 1 k.w.)

obserwatorzy społeczni

Poza mężami zaufania prace komisji wyborczych mogą śledzić obserwatorzy społeczni. Prawo ich wyznaczania, po jednym do każdej komisji (także do komisarza wyborczego), przysługuje zarejestrowanym w Polsce stowarzyszeniom i fundacjom, do których celów statutowych należy troska o demokrację, prawa obywatelskie i rozwój społeczeństwa obywatelskiego (art. 103c k.w.).

Do obserwatorów społecznych stosuje się odpowiednio przepisy k.w. o mężach zaufania, oprócz regulacji dotyczących:

• diety (art. 103aa par. 1 i 2 k.w.);
• ewidencjonowania czasu przebywania w lokalu wyborczym i wydawania zaświadczenia w tym zakresie (art. 103aa par. 3–8 k.w.);
• prawa wnoszenia do protokołu uwag, z wymienieniem konkretnych zarzutów, oraz prawa bycia obecnym przy przewożeniu i przekazywaniu protokołu do właściwej komisji wyborczej wyższego stopnia (art. 103b par. 3 i 4 k.w.);
• zwolnienia od pracy na dzień głosowania oraz liczenia głosów, a także na dzień następujący po dniu, w którym zakończono liczenie głosów, z zachowaniem prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz uprawnień ze stosunku pracy (art. 103ba k.w.).

► Czy można wyznaczyć więcej niż jednego męża zaufania czy obserwatora przy danej komisji, którzy swoją funkcję będą pełnić zamiennie?

Uważa się, że sformułowania „po jednym mężu zaufania/obserwatorze” czy „jednego męża zaufania/obserwatora” oznaczają tylko tyle, iż w siedzibie właściwej komisji wyborczej może przebywać jednocześnie nie więcej niż po jednym mężu zaufania z każdego komitetu wyborczego i po jednym obserwatorze z każdego stowarzyszenia czy fundacji. Nie ma natomiast przeszkód, by pełnomocnik danego komitetu wyborczego czy właściwa do tego osoba w stowarzyszeniu czy w fundacji wyznaczyli więcej niż jednego męża zaufania czy obserwatora przy danej komisji, którzy swoją funkcję będą pełnić zamiennie. Potwierdziła to m.in. Państwowa Komisja Wyborcza w wytycznych dla obwodowych komisji wyborczych dotyczących zadań i trybu przygotowania oraz przeprowadzenia głosowania w wyborach do rad gmin, rad powiatów, sejmików województw i rad dzielnic m.st. Warszawy oraz wyborach wójtów, burmistrzów i prezydentów miast zarządzonych na 7 kwietnia 2024 r., stanowiących załącznik do uchwały nr 102/2024 z 4 marca 2024 r. (www.pkw.gov.pl; dalej: wytyczne). PKW podała, że mężowie zaufania danego komitetu wyborczego mogą się zmieniać w ciągu pracy komisji. Jednakże już po zamknięciu lokalu wyborczego po zakończeniu głosowania mężowie zaufania nie mogą się zmieniać w trakcie czynności komisji związanych z ustalaniem wyników głosowania w obwodzie.

► Czy mąż zaufania/obserwator społeczny może być wyznaczony tylko do komisji w miejscu stałego zameldowania?

Przepisy k.w. nie ustalają takiego warunku. Osoba wyznaczona na męża zaufania może pełnić tę funkcję także poza miejscem swojego stałego zameldowania (czy ujęcia w rejestrze wyborców), a osoba wyznaczona na obserwatora społecznego poza miejscowością, okręgiem, województwem, właściwymi dla siedziby stowarzyszenia lub fundacji, która go zgłosiła.

wydanie zaświadczenia

Dokonując wyboru, pełnomocnik wyborczy komitetu wyborczego lub upoważniona przez niego osoba albo osoba lub osoby uprawnione do podpisywania dokumentów organu stowarzyszenia lub fundacji upoważnione do ich reprezentowania na zewnątrz podpisują zaświadczenie dla męża zaufania lub obserwatora społecznego (art. 103a par. 4 k.w.). Zaświadczenie to mąż zaufania czy obserwator społeczny jest zobowiązany przedstawić wraz z dowodem potwierdzającym jego tożsamość właściwej komisji wyborczej, zgłaszając się do niej w dniu głosowania. Wzór zaświadczenia określa uchwała nr 65/2023 PKW z 17 sierpnia 2023 r. w sprawie wzoru zaświadczenia dla męża zaufania (M.P. poz. 929).

► Jak komisja wyborcza może zweryfikować męża zaufania?

Jak instruuje PKW w wyjaśnieniach, członek komisji weryfikuje przede wszystkim uprawnienie do wyznaczenia męża zaufania przez dany komitet na podstawie przedłożonego komisji zaświadczenia, w którym m.in. jest wskazana nazwa komitetu wyborczego. Powinien on zatem sprawdzić, czy dany komitet zarejestrował listę kandydatów na radnych w okręgu wyborczym, dla którego jest właściwa komisja, lub zarejestrował kandydata na wójta w danej gminie. Można to zweryfikować na podstawie obwieszczeń o zarejestrowanych listach kandydatów na radnych i zarejestrowanych kandydatach na wójta. W przypadku wątpliwości komisja zwraca się o pomoc w tej sprawie do urzędu gminy. Sprawdzenie jest istotne z uwagi na konieczność zapobieżenia wystawienia osobie wyznaczonej przez nieuprawniony komitet wyborczy zaświadczenia stwierdzającego spełnienie warunków niezbędnych do wypłaty diety albo zaświadczenia usprawiedliwiającego nieobecność w pracy wykonywaniem zadań męża zaufania. PKW wskazała dodatkowo, że jeżeli zaświadczenie wystawiła osoba upoważniona przez pełnomocnika wyborczego, to mąż zaufania okazuje komisji również oryginał lub kserokopię tego upoważnienia.

► W jaki sposób weryfikuje się poprawność zaświadczenia wydanego obserwatorowi społecznemu?

Przewodniczący komisji (lub inny jej członek) powinien zweryfikować, czy dana organizacja w ogóle istnieje, jakie są jej cele statutowe i czy zaświadczenie posiadane przez tę osobę jest faktycznie podpisane przez uprawnione do tego osoby. Jeżeli chodzi o sposób sprawdzenia tych danych, to należy zauważyć, że PKW we wzorze zaświadczenia określiła wymóg podania numeru, pod którym stowarzyszenie lub fundacja zostały wpisane do KRS. I to właśnie na tej podstawie członkowie obwodowych komisji wyborczych weryfikują uprawnienie do wyznaczenia obserwatorów społecznych przez dane stowarzyszenie lub fundację. W przypadku braku możliwości sprawdzenia danych zawartych w zaświadczeniu (np. gdy nie ma dostępu do internetu) obwodowa komisja wyborcza będzie mogła się zwrócić o pomoc w tej sprawie do właściwej terytorialnej komisji wyborczej, urzędu gminy lub właściwego komisarza wyborczego (stanowisko PKW z 11 czerwca 2018 r., nr ZPOW-501-80/18).

rejestracja prac komisji

Czynności obwodowej komisji wyborczej mogą być rejestrowane przez mężów zaufania (art. 42 par. 5 k.w.). Mogą oni to robić z wykorzystaniem własnych urządzeń rejestrujących (kamery lub telefonu komórkowego) od podjęcia przez obwodową komisję wyborczą czynności poprzedzających głosowanie (czyli od momentu sprawdzenia urny) do podpisania protokołu głosowania w obwodzie na obszarze kraju. Dla porównania: do 31 marca 2023 r. mężowie zaufania mogli rejestrować tylko czynności komisji do rozpoczęcia głosowania, czyli m.in. sprawdzenie, czy urna jest pusta, zamknięcie urny i jej opieczętowanie i sprawdzenie, czy na miejscu znajdują się spis wyborców i potrzebna liczba kart do głosowania.

Materiały zawierające zarejestrowany przebieg czynności na wniosek męża zaufania rejestrującego te czynności mogą zostać zakwalifikowane jako dokumenty z wyborów, czyli podlegają m.in. archiwizowaniu. Procedurę dotyczącą przetwarzania zarejestrowanego materiału określono w przepisach dodanych przez nowelizację, czyli art. 42 par. 6a–6d k.w. Jak wskazała PKW w wyjaśnieniach, mąż zaufania zarejestrowany materiał zawierający przebieg czynności komisji może:

• przekazać przewodniczącemu komisji, który zakwalifikuje go jako dokument z wyborów. W takim przypadku komisja pakuje nośnik z materiałem, opieczętowuje go i przekazuje urzędnikowi wyborczemu w depozyt w drugim opakowaniu zbiorczym, łącznie z innymi dokumentami; będą one przechowywane przez pięć lat;
• przesłać elektronicznie do ministra cyfryzacji za pomocą usługi udostępnionej przez tego ministra, który przechowuje go do stwierdzenia ważności wyborów. Po przesłaniu materiału mąż zaufania kasuje go niezwłocznie z wszelkich nośników pamięci – zarówno fizycznych, jak i wirtualnych. Co istotne, warunkiem korzystania z tego kanału przekazywania materiału jest, jak wynika z art. 103a par. 2a k.w., wcześniejsze podanie ministrowi przez pełnomocnika wyborczego informacji o osobach, które będą pełniły funkcję męża zaufania, wskazując ich imię, nazwisko oraz numer ewidencyjny PESEL.

Niedopuszczalne jest przetwarzanie, w tym np. kopiowanie i udostępnianie zarejestrowanych materiałów, w innym trybie, niż wskazane powyżej.

►O czym musi pamiętać mąż zaufania, rejestrując pracę komisji?

Mąż zaufania musi pamiętać, że jest dozwolone rejestrowanie wyłącznie czynności komisji. PKW w wyjaśnieniach stwierdziła, że k.w. mimo uprawnienia do rejestrowania czynności komisji nie zwalnia mężów zaufania z obowiązków wynikających z innych przepisów prawa, w tym w szczególności dotyczących ochrony danych osobowych i dóbr osobistych. Wykonywanie uprawnień mężów zaufania, w tym rejestrowanie czynności komisji, nie może utrudniać pracy komisji czy zakłócać przebiegu głosowania i powagi głosowania. Ponadto działania męża zaufania nie mogą naruszać przepisów powszechnie obowiązujących, w tym m.in. dotyczących:

• tajności głosowania,
• ochrony danych osobowych,
• ochrony prawa do wizerunku,
• prawa do ochrony prywatności.

Niedopuszczalne jest zatem np. nagrywanie spisu wyborców, czynności wykonywanych przez wyborców, w tym momentu okazywania dokumentu ze zdjęciem czy też stawiania przez wyborcę znaku „x” na karcie do głosowania. Naruszenie przez męża zaufania przepisów dotyczących tajności głosowania, ochrony danych osobowych, ochrony prawa do wizerunku i ochrony prywatności może skutkować odpowiedzialnością prawną, w tym karną.

realizacja działań

Warunki pełnienia funkcji przez męża zaufania określa art. 103a–103c k.w. [ramka]. Przy czym musi on pamiętać, że nie może m.in.

• wykonywać żadnych czynności członka komisji;
• pomagać wyborcom w głosowaniu ani udzielać im wyjaśnień;
• liczyć ani przeglądać kart do głosowania przed rozpoczęciem głosowania, w trakcie głosowania i po jego zakończeniu – nie może dotykać kart w żadnym momencie;
• wykonywać żadnych czynności związanych z głosowaniem korespondencyjnym, tj. np.: wyjmować kopert na kartę do głosowania, zwanych także w wytycznych „kopertami na karty do głosowania”, lub oświadczeń o osobistym i tajnym oddaniu głosu z kopert zwrotnych ani też wyjmować kart do głosowania z kopert na kartę do głosowania, (tj. nie może mieć żadnego kontaktu fizycznego z kopertami, kartami do głosowania i oświadczeniami – nie może więc dotykać kopert zwrotnych, kopert na kartę do głosowania, kart do głosowania i oświadczeń).

Mąż zaufania ma prawo np. wnosić uwagi do protokołu z wymienieniem w nich konkretnych zarzutów. Warto nadmienić, że Sąd Najwyższy w postanowieniu z 12 grudnia 2023 r. (sygn. akt I NSW 804/23) wyjaśnił, że mąż zaufania uzyskał prawo do domagania się wprowadzenia do protokołu uwag, ale to na obwodowej komisji wyborczej ciąży obowiązek jego realizacji. Obowiązek ten nie jest też nieograniczony. Według SN nie jest obowiązkiem obwodowej komisji wyborczej odnotowywanie w protokole dowolnych uwag, a tylko takich, które są objęte regulacją ustawową dotyczącą głosowania lub ustalenia wyników głosowania.

prawo do diety

Ubiegłoroczna nowelizacja k.w. wprowadziła dodatkowe uprawnienie dla mężów zaufania – prawo do diety. Jej wysokość to 40 proc. zryczałtowanej diety członków obwodowych komisji wyborczych, czyli obecnie 240 zł. Świadczenie może zostać wypłacane wyłącznie tym mężom zaufania, którzy obserwowali głosowanie przez co najmniej pięć godzin i cały przebieg ustalania wyników głosowania do momentu przekazania protokołu głosowania. W związku z tym warunkiem przewodniczący obwodowej komisji wyborczej ma obowiązek prowadzić ewidencję czasu przebywania mężów zaufania w lokalu wyborczym i wydawać zaświadczenia, które są podstawą do wypłaty diety. Zaświadczenie powinno zawierać następujące dane:

• imię i nazwisko męża zaufania;
• oznaczenie obwodowej komisji wyborczej, której przewodniczący wydaje zaświadczenie;
• stwierdzenie, że mąż zaufania spełnił warunki niezbędne do wypłaty diety.

Zaświadczenie jest sporządzane w dwóch egzemplarzach, z których jeden otrzymuje mąż zaufania, a drugi stanowi dokument z wyborów w rozumieniu art. 8 k.w. Musi być opatrzone pieczęcią komisji wyborczej i podpisane przez przewodniczącego danej komisji.

Diety są wypłacane przez włodarza – po złożeniu wniosku o ich wypłatę przez mężów zaufania we właściwym urzędzie gminy wraz z zaświadczeniem albo jego uwierzytelnioną kopią w terminie 30 dni roboczych od dnia złożenia wniosku.

Wniosek składany przez mężów zaufania w celu wypłaty diety powinien zawierać następujące dane:

• imię i nazwisko wnioskodawcy;
• adres zameldowania oraz adres do korespondencji, jeśli jest inny niż adres zameldowania;
• numer konta bankowego, na który ma być przelana dieta, albo wskazanie, że wnioskuje o wypłatę diety w gotówce;
• numer PESEL;
• oznaczenie obwodowej komisji wyborczej, przy której wykonywał obowiązki męża zaufania;
• oznaczenie właściwego urzędu skarbowego.

zwolnienie z pracy na czas czynności

Kolejnym uprawnieniem, które nowelizacja przyznała mężom zaufania, jest wolne na czas wykonywania zadań. Zgodnie z art. 103ba k.w. mężowi zaufania w związku z wykonywaniem zadań przysługuje zwolnienie od pracy na dzień głosowania oraz liczenia głosów, a także na dzień następujący po dniu, w którym zakończono liczenie głosów, z zachowaniem prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz uprawnień ze stosunku pracy. Zwolnienie będzie więc zatem obejmować 7 kwietnia (dzień głosowania), 8 i 9 kwietnia.

W razie zamiaru skorzystania ze zwolnienia od pracy mąż zaufania musi, co najmniej na trzy dni przed przewidywanym terminem nieobecności w pracy, uprzedzić, w formie pisemnej, pracodawcę o przyczynie i przewidywanym okresie nieobecności w pracy. Następnie, nie później niż następnego dnia po upływie okresu nieobecności w pracy, musi dostarczyć pracodawcy zaświadczenie usprawiedliwiające nieobecność w pracy wykonywaniem zadań męża zaufania. Zaświadczenie to powinno zawierać:

• imię i nazwisko męża zaufania;
• wskazanie podstawy prawnej zwolnienia od pracy;
• przyczynę i czas nieobecności w pracy.

Dokument ten musi być opatrzony pieczęcią komisji wyborczej i podpisany przez przewodniczącego danej komisji. Zaświadczenie jest sporządzane w dwóch egzemplarzach, z których jeden otrzymuje mąż zaufania, a drugi stanowi dokument z wyborów w rozumieniu art. 8 k.w.

► Czy za czas zwolnienia z pracy mężowi zaufania przysługuje prawo do wynagrodzenia?

Mąż zaufania za zwolnienie od pracy na dzień głosowania oraz liczenia głosów i dzień następny zachowuje prawo uprawnień ze stosunku pracy, w konsekwencji także do wynagrodzenia. Przy ustalaniu wynagrodzenia za czas zwolnienia od pracy oraz za czas niewykonywania pracy, gdy przepisy przewidują zachowanie przez pracownika prawa do wynagrodzenia, stosuje się zasady obowiązujące przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop, z tym że składniki wynagrodzenia ustalane w wysokości przeciętnej oblicza się z miesiąca, w którym przypadły zwolnienie od pracy lub okres niewykonywania pracy. ©℗