Rząd zaproponował założenia do reformy lokalnych budżetów. Samorządy uważają jednak, że należy zacząć od zbliżenia stanowisk. Bez tego nie ma sensu rozmawiać o zmianach.
Organizacje samorządowe zwróciły się do rządu o pilne przedstawienie diagnozy dotyczącej dochodów jednostek samorządu terytorialnego (JST), ze szczególnym uwzględnieniem skutków wprowadzanych zmian podatkowych. Ich wspólne stanowisko opublikowała Unia Metropolii Polskich (UMP). Była to odpowiedź na przedłożone samorządom przez resort finansów kierunki zmian w systemie finansowania JST (patrz: ramka).
Zarząd UMP zdecydował, że nie będzie merytorycznie odnosił się do propozycji rządu, ponieważ „są one jedynie plasterkiem naklejanym na otwarte złamanie”. Samorządowcy są zgodni, że bez zbliżenia stanowisk władz centralnych i lokalnych w sprawie obecnego stanu finansów JST nie ma mowy o reformie systemu.
Niektóre organizacje wyraziły jednak stanowisko w sprawie rządowych propozycji. Związek Gmin Wiejskich RP (ZGWRP) położył nacisk na specyfikę funkcjonowania małych samorządów, Związek Miast Polskich (ZMP) domaga się powołania specjalnego zespołu ekspertów, a Związek Województw RP (ZWRP) przypomniał o swoich propozycjach jeszcze z 2021 r., które wskazują m.in. na konieczność określenia minimalnej kwoty dochodów, jaką każda JST powinna otrzymywać na realizację podstawowych zadań statutowych.
Stabilnie czy zapaść?
Samorządowcy od miesięcy alarmują, że sytuacja finansowa JST się pogarsza. To efekt inflacji oraz zmian podatkowych w Polskim Ładzie. Resort finansów, przedstawiając wyniki finansowe samorządów za kolejne kwartały, wskazuje jednak na ich stabilną sytuację.
- Ktoś, kto ocenia sytuację finansową po wyniku budżetu, a nie po nadwyżce operacyjnej po jednym, dwóch czy trzech kwartałach, nie zna statystyki finansów samorządów. Inwestycje są finansowane przede wszystkim w IV kw., a dochody dramatycznie maleją - przypomina Piotr Tomaszewski, skarbnik Bydgoszczy.
Widać to również w danych przekazywanych przez MF, w których nadwyżka operacyjna JST za III kw. tego roku to wprawdzie 29,9 mld zł, ale za cały rok ma już wynieść zaledwie nieco ponad 1,5 mld zł (patrz: infografika). Według raportu „Zrównoważony rozwój na tle wyzwań inwestycyjnych i sytuacji finansowej polskich samorządów” autorstwa BGK niższej nadwyżki operacyjnej rok do roku spodziewa się 56 proc. gmin wiejskich i nawet 86 proc. miast na prawach powiatu.
ZMP uważa, że przy rozbieżnych diagnozach i zdewastowanym systemie dochodów własnych JST rzetelną diagnozę i cele planowanych zmian może określić tylko zespół ekspertów składający się z przedstawicieli MF, Krajowej Rady Regionalnych Izb Obrachunkowych, naukowców i ekspertów wskazanych przez JST.
Wyrównywać dochody…
Elżbieta Berezowska, przewodnicząca komisji ds. finansów publicznych ZWRP, uważa, że propozycje MF idą w dobrym kierunku, ponieważ kładą nacisk nie tylko na dochody JST, lecz także na ich wydatki. - To dla mnie odpowiedź na proste pytanie. Ile de facto powinien dostać każdy samorząd - niezależnie od tego, czy jest to gmina, powiat czy województwo - żeby mógł realizować zadania statutowe - mówi ekspertka.
Wybrzmiewa to chociażby w propozycji nowego systemu wyrównawczego, liczonego nie na mieszkańca JST - jak dotychczas - ale na mieszkańca przeliczeniowego w danej kategorii JST, przy jednoczesnym wprowadzeniu jednolitych kryteriów identyfikacji samorządów najbogatszych i najbiedniejszych. Te założenia, w szczególności ustalenie potrzeb wydatkowych poszczególnych JST, budzą wątpliwości mniejszych ośrodków.
…i kategoryzować JST
„Będzie to rodzić wśród mieszkańców i przedstawicieli wspólnot samorządowych uzasadnione uczucie dyskryminacji w prawie dostępu do usług publicznych ze względu na wartościowanie mieszkańców” - czytamy w stanowisku ZGWRP.
Przedstawiciele miast podkreślają z kolei, że prawidłowe określenie potrzeb wydatkowych wymaga w pierwszej kolejności ustalenia standardów realizacji zadań obowiązkowych, w tym rozwojowych, które to powinny być podstawą kategoryzacji JST. Przedstawicielka regionów nie ukrywa, że przy konstruowaniu nowego systemu województwa upomną się chociażby o uwzględnienie w ich budżetach środków na ochronę zdrowia.
Spór o janosikowe
Województwa pozytywnie odnoszą się do ograniczenia wpłat janosikowego. - Podstawowym mechanizmem wyrównywania dla poszczególnych samorządów jest jednak pionowa subwencja wyrównawcza. Janosikowe powinno występować w sytuacjach ekstremalnych - podkreśla Elżbieta Berezowska.
MF zapowiada, że nowy system wyrównawczy ma spłaszczać różnice między samorządami, ale tak, by nie zmieniać ich kolejności w poziomie dochodów, co dziś się zdarza. ZGWRP przekonuje, że ta ostatnia kwestia nie powinna być głównym celem nowego mechanizmu, argumentując, że dotyczy to często małych gmin o niskich dochodach podatkowych, które otrzymują część uzupełniającą subwencji wyrównawczej z tytułu niskiej gęstości zaludnienia, m.in. na zwiększone wydatki na tworzenie i utrzymanie infrastruktury liniowej lub zwiększone koszty stałe realizacji usług publicznych.
Grzegorz Kubalski ze Związku Powiatów Polskich (ZPP) zwraca uwagę, że w propozycjach nie ma mowy o reformie systemu podatków gruntowych ani przyznaniu powiatom władztwa podatkowego. - Może się okazać, że system będzie się opierał na kazuistycznym regulowaniu dochodów poszczególnych JST - tłumaczy.
Dodaje, że ZPP nie zajął jeszcze stanowiska ze względu na brak znajomości materiałów źródłowych, z których korzystał MF, i nazbyt ogólne określenie kierunku zmian. ©℗
Pomysły MF na reformę lokalnych budżetów
Opracowanie „Główne kierunki zmian w systemie finansowania jednostek samorządu terytorialnego” przygotowane przez Ministerstwo Finansów zakłada następujące zmiany w finansach JST:
• Wprowadzenie dodatkowych, indywidualnych udziałów w PIT/CIT pokrywających potrzeby wydatkowe samorządów
Obecnie JST mają określone ustawowo udziały w podatkach dochodowych. W nowym systemie otrzymałyby indywidualne udziały we wpływach z PIT i CIT w wysokości pokrywającej ich potrzeby wydatkowe. Byłyby to udziały dodatkowe (ponad te dotychczasowe, obligatoryjne), w tym także we wpływach z ryczałtowego PIT.
• Modyfikacja stabilizującej reguły dochodowej
Podział rekompensaty wynikającej z reguły stabilizującej następowałby według kryteriów podatkowych (a nie według liczby ludności jak obecnie).
• Nowy system wyrównawczy, uwzględniający nie tylko dysproporcje dochodowe, ale również zróżnicowanie potrzeb wydatkowych JST
• Wzmocnienie systemu zachęt finansowych do dobrowolnego łączenia się JST
• Ograniczenie wpłat janosikowego
Zamożne JST nie będą - co do zasady - dokonywać wpłat do budżetu państwa. Nowy system wyrównawczy będzie zmniejszać różnice między samorządami, ale nie zmieniać ich kolejności w poziomie dochodów.
• Kategoryzacja jednostek samorządu terytorialnego
W celu bardziej precyzyjnego finansowania proponuje się skategoryzowanie JST w następujące grupy: województwa, powiaty, miasta na prawach powiatu, cztery grupy gmin (wyodrębnione według poziomu dochodów z tytułu udziału w podatkach dochodowych per capita).
• Założenie w zakresie skutków finansowych proponowanych kierunków zmian - wzmocnienie systemu finansowego JST
W nowym systemie każda JST ma dysponować zwiększonymi środkami w stosunku do systemu dotychczasowego.
• Wprowadzenie dobrowolnych odpisów podatników PIT na rzecz gmin
Wprowadzenie możliwości dobrowolnego określenia przez podatnika PIT odpisu (maks. 10 proc.) od podatku należnego (z puli danej gminy), który trafiałaby do innej gminy niż ta, w której podatnik mieszka.
/>
