O tej porze placówki edukacyjne powoli zaczynały już związaną z tym procedurę. Dziś, z powodu napływu ukraińskich dzieci, pośpiechu nie widać. Wiadomo bowiem, że plany będą zmieniane i to zapewne wiele razy.

Michał Łyszczarz, ekspert prawa oświatowego i samorządu terytorialnego
Stojące przed koniecznością przyjęcia znacznej liczby dzieci z Ukrainy szkoły mają świadomość, że wpłynie to na możliwości wykonywania przez nie zadań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych. Ustawa z 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (Dz.U. poz. 583; dalej: specustawa ukraińska) w art. 56 daje prawo do zwiększenia nauczycielom w tzw. oddziałach przygotowawczych dla uchodźców godzin ponadwymiarowych – powyżej normy przewidzianej w ustawie z 26 stycznia 1982 r. – Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1762; dalej: KN). Jednak nawet ustalenie większej liczby godzin dla każdego pedagoga może nie rozwiązać problemu zapewnienia odpowiedniej obsady kadrowej.
Problemy ciągną się od lat
Powszechnie wiadomo, że szkoły mają trudności z zatrudnieniem pedagogów odpowiedniej specjalności. Zmusza to dyrektorów do sięgania po środki tymczasowe, np. w postaci godzin zastępstw doraźnych. Godziny takie mogą być przydzielone nauczycielowi bez względu na posiadaną przez niego specjalność, ponadto art. 35 ust. 2a KN nie wprowadza limitu godzin zastępstw doraźnych jak w przypadku godzin ponadwymiarowych. Godziny zastępstw mogą zatem wykraczać poza jedną drugą tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych nauczyciela – pod warunkiem że mieszczą się w ogólnym, 40-godzinnym tygodniu pracy. Te cechy niekoniecznie są jednak w każdym przypadku zaletami. Nawet bowiem jeżeli dyrektor ma możliwość przydzielenia pedagoga na zastępstwo, by opiekował się klasą, to w sytuacji, gdy nie będzie miał on odpowiedniej specjalności, nie zrealizuje zadań dydaktycznych z klasą, co oznacza zagrożenie dla realizacji podstawy programowej.
Wszystko to trzeba wziąć pod uwagę przy tworzeniu arkusza organizacji szkoły, planując, ilu dodatkowych pedagogów będzie potrzebnych od nowego roku szkolnego. Niestety obecna sytuacja uniemożliwia dokładne oszacowanie liczby uczniów oraz tego, ilu nauczycieli uda się zatrudnić od nowego roku szkolnego. O ile w poprzednich latach dyrektorzy mogli w miarę dokładnie zaplanować, ile osób na terenie danej jednostki samorządu będzie zainteresowanych edukacją w ich szkole i w każdej gminie czy powiecie, o tyle dziś nie da się tego przewidzieć. Nie wiadomo bowiem, ilu uczniów z Ukrainy będzie korzystać z nauki w rejonie danej placówki. Dodatkowo już pojawiają się sygnały, że niektóre szkoły w Ukrainie prowadzą naukę zdalną. Powoduje to, że uczniowie już zapisani do polskich szkół rezygnują. Jest to oczywiście znikomy promil uczniów, ale sytuacja ta wskazuje, że nie sposób obecnie stworzyć arkusza organizacji, który szybko się nie zdezaktualizuje. W tym roku może się zatem okazać, że zmian do arkusza organizacji będzie więcej niż zazwyczaj, a to, jak faktycznie będzie wyglądać organizacja pracy w szkole, okaże się w pierwszych dniach września, a może nawet później.
Procedura z określonymi terminami
Zasady przyjmowania arkuszy organizacji szkół, przedszkoli i placówek określa art. 110 ustawy z 14 grudnia 2016 r. ‒ Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1082) oraz rozporządzenie ministra edukacji narodowej z 28 lutego 2019 r. w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i publicznych przedszkoli (Dz.U. poz. 502; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 566; dalej: rozporządzenie ws. szczegółowej organizacji publicznych szkół i publicznych przedszkoli). Arkusz jest planem działania w kolejnym roku szkolnym, określa szczegółową organizację nauczania, wychowania i opieki. Nie jest aktem niezmiennym – można go poddawać modyfikacjom i to praktycznie w każdym momencie. Arkusz opracowuje dyrektor szkoły lub przedszkola, uwzględniając ramowe plany nauczania. Następnie przekazuje go do zaopiniowania odpowiednim zakładowym organizacjom związkowym. Podobna procedura obowiązuje również w przypadku niesamorządowych jednostek oświatowych – zgodnie z art. 110 ust. 2a prawa oświatowego. [ramka]
Reprezentatywne organizacje związkowe – definicja
Zgodnie z art. 23 ustawy z 24 lipca 2015 r. o Radzie Dialogu Społecznego i innych instytucjach dialogu społecznego (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 2232; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 2445) za reprezentatywne organizacje związkowe uznaje się ogólnokrajowe związki zawodowe, ogólnokrajowe zrzeszenia (federacje) związków zawodowych i ogólnokrajowe organizacje międzyzwiązkowe (konfederacje), które spełniają łącznie następujące kryteria:
• zrzeszają więcej niż 300 000 członków będących pracownikami,
• działają w podmiotach gospodarki narodowej, których podstawowy rodzaj działalności jest określony w więcej niż w połowie sekcji Polskiej Klasfikacji Działalności, o której mowa w przepisach o statystyce publicznej.
Arkusz organizacji szkoły i przedszkola zatwierdza organ prowadzący, po zasięgnięciu opinii organu sprawującego nadzór pedagogiczny. Na podstawie zatwierdzonego arkusza dyrektor szkoły, z uwzględnieniem zasad ochrony zdrowia i higieny pracy, ustala tygodniowy rozkład zajęć określający organizację zajęć edukacyjnych.
Szczegółowe terminy
Czas, w jakim należy wykonać poszczególne czynności w ramach procedury zatwierdzania arkusza, określa rozporządzenie ws. szczegółowej organizacji publicznych szkół i publicznych przedszkoli. Zgodnie z jego par. 17 ust. 7 dyrektor placówki ma obowiązek przekazać już zaopiniowany przez organizacje związkowe arkusz organowi prowadzącemu nie później niż do 21 kwietnia danego roku, co oznacza, że o opinię związków należy wystąpić odpowiednio wcześniej. Zgodnie z ust. 8 cytowanej regulacji opinia związków jest wydawana w terminie 10 dni roboczych od dnia otrzymania arkusza, nie później niż do 19 kwietnia danego roku. Zatem arkusz powinien zostać wysłany związkom na początku kwietnia.
Organ prowadzący po otrzymaniu arkusza niezwłocznie występuje o opinię organu sprawującego nadzór pedagogiczny. Opinia kuratora jest wydawana w ciągu 10 dni roboczych, nie później niż do 20 maja. Po jej otrzymaniu organ prowadzący zatwierdza arkusz do 29 maja. Podkreślić należy, że opinia kuratora ma charakter niewiążący, zatem samorząd może zatwierdzić arkusz nawet w przypadku opinii negatywnej. Nie może natomiast wydawać szczegółowych wytycznych dla dyrektorów dotyczących zasad zatrudniania czy treści arkusza. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gliwicach w wyroku z 17 lutego 2021 r. (sygn. akt III SA/Gl 686/20) orzekł, że prawo oświatowe nie daje organowi wykonawczemu jednostki samorządu terytorialnego prawa do wydawania jakichkolwiek wytycznych do opracowywania arkusza organizacji szkoły lub przedszkola przez dyrektora szkoły lub przedszkola. Czym innym jest według sądu sprawowanie nadzoru czy też zatwierdzanie konkretnych działań (w tym arkuszy organizacji poszczególnych placówek), które zazwyczaj jest czynnością następczą, a czym innym próba uprzedniego narzucenia dyrektorom placówek konkretnych rozwiązań i związania ich wytycznymi – nieznajdującymi oparcia w przepisach prawa. Określenie sposobu sporządzania arkuszy organizacyjnych wkracza w zakres ustawowych zadań realizowanych przez kierujących nimi dyrektorów. Naruszeniem prawa jest zatem nałożeniem na dyrektorów szkół i przedszkoli obowiązku kierowania się założeniami prawno-organizacyjnymi do sporządzenia arkuszy organizacyjnych. Jednak choć organ prowadzący nie może narzucić wytycznych, to może nie zatwierdzić arkusza. W praktyce dyrektor ostatecznie i tak zatem musi przyjąć arkusz odpowiadający potrzebom organu prowadzącego.
Wymuszone działania pozorne
Przywołane terminy, a w szczególności 29 maja, czyli termin ostatecznego zatwierdzenia arkusza, dotyczą arkuszy, które nieformalnie nazywane są projektami właściwego arkusza. Na tym etapie, czyli jeszcze w kwietniu, dyrektor nie wie (a zwłaszcza obecnie nie może wiedzieć), ilu będzie miał uczniów, czy zdoła zatrudnić wszystkich pedagogów danej specjalności, których zatrudnienie planuje itd. Zatem mimo że prawo oświatowe i rozporządzenie mówią o arkuszu, to dyrektorzy podchodzą do niego jak do projektu, który ostateczny kształt nabierze dopiero po pierwszym aneksie, który z reguły jest tworzony zaraz na początku roku szkolnego. Wtedy dyrektor wie już ostatecznie, jaki ma stan zatrudnienia w szkole, który musi w arkuszu uwzględnić, powinien też znać liczbę uczniów. Oczywiście w tym roku założenia te mogą się minąć z praktyką i aneksów do arkusza może być więcej. Co istotne, pierwszy, opisany wyżej termin przyjmowania arkusza nie ulega zmianie i nadal ostatecznie do 29 maja pierwszy arkusz na rok szkolny 2022/2023 powinien zostać zatwierdzony przez organ prowadzący. Należy natomiast zauważyć, że art. 110 ust. 5 prawa oświatowego pozwala wprowadzać zmiany do zatwierdzonego arkusza przed 30 września, co nie wyklucza przyjęcia aneksu jeszcze w letnie wakacje, choć, jak wspomniano, pierwszy aneks jest z reguły przyjmowany na początku września.
Zgodnie z rozporządzeniem ws. szczegółowej organizacji publicznych szkół i publicznych przedszkoli w przypadku wprowadzenia zmian do zatwierdzonego arkusza organizacji szkoły lub przedszkola do 30 września opinie organizacji związkowych i kuratorów są wydawane w ciągu czterech dni roboczych od dnia otrzymania zmian, a organ prowadzący szkołę lub przedszkole zatwierdza zmiany w terminie siedmiu dni. Ma to na celu przyspieszenie procedury przyjmowania aneksu. W przypadku wprowadzenia zmian do zatwierdzonego arkusza organizacji szkoły lub przedszkola po 30 września organ prowadzący zatwierdza te zmiany także w terminie siedmiu dni roboczych od dnia ich otrzymania.