Choć dodatkowe opłaty naliczane od sprzedaży alkoholu w małych butelkach nie muszą być przeznaczone na gminne programy przeciwdziałania alkoholizmowi czy narkomanii, nie oznacza to, że JST mogą dowolnie je wydać.

Do gmin trafiły już pieniądze z tzw. podatku od małpek, czyli z dodatkowej opłaty, jaką muszą od stycznia wnosić przedsiębiorcy mający zezwolenia na hurtowy obrót alkoholem. Jest ona odprowadzana od napojów alkoholowych o objętości mniejszej niż 300 ml i dotyczy hurtowni zaopatrujących innych przedsiębiorców prowadzących sprzedaż detaliczną alkoholu do spożycia poza miejscem sprzedaży (głównie sklepy, stacje benzynowe) [ramka]. I choć co do zasady od przybytku głowa nie boli, to samorządy mają wątpliwości, na jaki cel mogą przeznaczyć pozyskane w ten sposób pieniądze. A wszystko dlatego, że uchwalając ustawę o zmianie niektórych ustaw w związku z promocją prozdrowotnych wyborów konsumentów, która znowelizowała ustawę o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, ustawodawca, wskazując, na co samorząd może przeznaczać pieniądze z małpek, nie powielił w tym zakresie dotychczasowych rozwiązań z u.w.t.p.a, które dotyczą wydatkowania pieniędzy pozyskiwanych z koncesji.
Porównanie regulacji
Zgodnie z art. 18 u.w.t.p.a opłaty, jakie gmina pobiera od przedsiębiorców za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych (opłata z koncesji, zwana też korkowym), mogą być przeznaczone wyłącznie na:
  • realizację gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych;
  • realizację gminnych programów mających na celu przeciwdziałanie narkomanii;
  • placówki dzienne mające na celu wsparcie osób uzależnionych i ich rodzin.
Natomiast z art. 4 u.w.t.p.a wynika, że prowadzenie działań związanych z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych oraz integracji społecznej osób uzależnionych od alkoholu należy do zadań własnych gmin. Obejmują one m.in.:
– zwiększanie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych od alkoholu;
– udzielanie rodzinom, w których występują problemy alkoholowe, pomocy psychospołecznej i prawnej, a w szczególności ochrony przed przemocą w rodzinie;
– prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałania narkomanii, w szczególności dla dzieci i młodzieży, w tym prowadzenie pozalekcyjnych zajęć sportowych, a także działań na rzecz dożywiania dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych programach opiekuńczo-wychowawczych i socjoterapeutycznych;
– wspomaganie działalności instytucji, stowarzyszeń i osób fizycznych, służącej rozwiązywaniu problemów alkoholowych;
– wspieranie zatrudnienia socjalnego poprzez organizowanie i finansowanie centrów.
W dużym stopniu ogólności można stwierdzić, że o ile dany wydatek mieści się w warunkach jednego z programów obowiązujących w danej gminie, o tyle może on być poniesiony ze wskazanych źródeł, czyli „korkowego”. Mówiąc inaczej, przeznaczenie przez gminę wskazanych środków na cele ujęte w ww. programach niejako legalizuje wydatek budżetowy gminy i de facto nie ma ryzyka, że zostanie on zakwestionowany przez regionalną izbę obrachunkową.
W obliczu ww. założeń i dotychczasowych regulacji prawnych należy więc ocenić, jakie może być przeznaczenie dochodów – z nowego źródła dochodów gmin (czyli wspomnianych opłat związanych z małpkami), o których mowa w art. 9 ust. 3 u.w.t.p.a, gdzie postanowiono, że:
3. Opłata w części, o której mowa w art. 9 ust. 11 , oraz dodatkowa opłata, o której mowa w art. 9 ust. 21 , stanowią w wysokości:
1) 50 proc. dochód gmin, na terenie których jest prowadzona sprzedaż napojów alkoholowych.
2) 50 proc. przychód Narodowego Funduszu Zdrowia.
Z kolei w ust. 4 ustawodawca doprecyzował, że gmina przeznacza środki, o których mowa w ust. 3 pkt 1, na działania mające na celu realizację lokalnej międzysektorowej polityki przeciwdziałania negatywnym skutkom spożywania alkoholu.
Jak więc wynika z porównania ww. art. 18 ustawy z ww. art. 9 ust. 3 pkt 1 u.w.t.p.a, przeznaczenie środków z wpływów gmin nie jest uregulowane jednorodnie. W pierwszej regulacji jest mowa bowiem o konieczności przeznaczenia środków na realizację gminnych programów przeciwdziałania alkoholizmowi i narkomanii, natomiast w drugiej regulacji jest mowa o lokalnej polityce przeciwdziałania negatywnym skutkom spożywania alkoholu. I tu pojawiają się uzasadnione wątpliwości, na jakie cele mogą być wydatkowane te nowe źródła wpływów, skoro ustawodawca nie nawiązał w tym zakresie do gminnych programów, a tylko ogólnie stwierdził, że mają mieć one związek z polityką przeciwdziałania alkoholizmowi. Dla laika taka rozbieżność może się wydawać prozaiczna, jednak gminy mają problem zarówno z przeznaczeniem środków, jak i ich klasyfikacją.
PARPA wskazuje, na co wydać
Jeśli chodzi o wydatkowanie pieniędzy z małpek, to tu warto wspomagać się wskazówkami Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (dalej PARPA). I tak, zdaniem agencji, środki te w pierwszej kolejności należy przeznaczyć na zadania określone w art. 4 ust. 1 ww. ustawy, czyli zadania ujęte w gminnym programie przeciwdziałania alkoholizmowi. Dopiero w dalszej kolejności z opłaty z małpek można sfinansować zadania nieujęte do tej pory w ww. programie, ale tylko pod warunkiem, że mają związek z przeciwdziałaniem negatywnym skutkom spożywania alkoholu. Przy czym związek ten gminy będą musiały za każdym razem wykazać. „Wydaje się, że taki związek mógłby zostać wykazany np. przy finansowaniu izby wytrzeźwień, pomocy dla bezdomnych uzależnionych od alkoholu (np. finansowanie noclegowni). Dodatkowo w opinii PARPA, przy ocenie zasadności finansowania zadań z ww. opłat, powinien być brany pod uwagę również dodatkowy element, tj.: czy powyższe zadanie nie jest zadaniem własnym innego podmiotu i nie jest finansowane przez inne podmioty, np. przez NFZ albo Policję” – czytamy w piśmie PARPA. W opinii agencji opłaty nie powinny być też przeznaczone na pomoc materialną, nawet jeśli ubóstwu towarzyszy problem alkoholowy, ponieważ jest to zadanie pomocy społecznej i tylko ona ma prawne instrumenty do weryfikacji finansowej sytuacji danej osoby pod kątem świadczenia socjalnego. Także możliwość zakupu np. sprzętu biurowego z małpek będzie zależała od tego, gdzie trafią urządzenia czy np. biurka. „Wydaje się, że w takich podmiotach, które powstały (lub zostały powołane) po to, by realizować zadania bezpośrednio związane z przeciwdziałaniem negatywnym skutkom spożywania alkoholu (np. punkt informacyjno-konsultacyjny do realizacji zadania polegającego na prowadzeniu profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałania narkomanii), zakup sprzętu mógłby zostać uzasadniony bezpośrednim związkiem z tym celem” – stwierdza PARPA. Jak zauważa agencja, tam, gdzie podmioty działają w określonej strukturze, np. przy urzędzie, i finansowane są ze środków tego urzędu (np. gminna komisja rozwiązywania problemów alkoholowych lub pełnomocnik ds. rozwiązywania problemów alkoholowych), zakup drukarki lub innego sprzętu biurowego ze środków pochodzących z opłat ze sprzedaż napojów alkoholowych w opakowaniach jednostkowych o ilości nominalnej napoju nieprzekraczającej 300 ml będzie nieuzasadniony.
Zatem z powyższego należy wnioskować, że widoczną różnicą w zakresie przeznaczania środków pomiędzy dotychczasowymi regulacjami a tymi dotyczącymi małpek jest to, że środki z tego drugiego źródła mogą być przeznaczane na zadania nieujęte w gminnych programach, w tym przeciwdziałania alkoholizmowi. Jednocześnie nie powinny być przeznaczane na zadania, które ustawowo są przypisane innym podmiotom. Wydaje się, że w praktyce ocena wydatkowania środków w każdym przypadku powinna być poparta odpowiednim uzasadnieniem ze strony gminy, gdyż dzięki będzie istnieć mniejsze ryzyko, że RIO w trakcie kontroli stwierdzi, że środki zostały wydane niezgodnie z przepisami. Dodatkowo należy wskazać, że istnieje możliwość niewykorzystania w danym roku budżetowym pieniędzy z małpek. Jak zauważa PARPA, mogą one zostać przeniesione na następny rok jako wydatki niewygasające. Ale JST muszą pamiętać o zachowaniu reżimu wynikającego z art. 263 ustawy o finansach publicznych o finansach publicznych, który znacznie ogranicza instytucję wydatków niewygasających. Ponadto, zgodnie z art. 9 ust. 4 u.w.t.p.a, w takiej sytuacji niewykorzystane środki powiększają w następnym budżecie kwotę przeznaczoną realizację lokalnej międzysektorowej polityki przeciwdziałania negatywnym skutkom spożywania alkoholu.
Klasyfikacja
Natomiast co do prawidłowego ujęcia środków z opłaty od małpek w klasyfikacji budżetowej, to w tym zakresie niezbędne jest odniesienie się do rozporządzenia z 2 marca 2010 r. ministra finansów w sprawie szczegółowej klasyfikacji dochodów, wydatków, przychodów i rozchodów oraz środków pochodzących ze źródeł zagranicznych (tekst jednolity: Dz.U. z 2014 r. poz. 1053 z późn. zm.). W zakresie strony dochodowej należy zastosować dział 756 („Dochody od osób prawnych, od osób fizycznych i od innych jednostek nieposiadających osobowości prawnej oraz wydatki związane z ich poborem”), rozdział 75618 („Wpływy z innych opłat stanowiących dochody jednostek samorządu terytorialnego na podstawie ustaw”) oraz paragraf 027 („Wpływy z części opłaty za zezwolenie na sprzedaż napojów alkoholowych w obrocie hurtowym”). Z kolei jeśli chodzi o stronę wydatkową, to należy zastosować dział 851 („Ochrona zdrowia”), rozdział 85154 („Przeciwdziałanie alkoholizmowi”) i adekwatne paragrafy wydatkowe w zależności od specyfiki danego wydatku.
Dochód własny gminy
• Nowa opłata – przedsiębiorcy wnoszą ją za półrocze – jest pobierana od 1 stycznia 2021 r. Pieniądze trafiają do urzędów skarbowych, a następnie są dzielone po połowie pomiędzy NFZ a samorządy – pieniądze zasilają dochody własne gmin. Zgodnie z przepisami, podziału miał dokonać do 15 sierpnia naczelnik Pierwszego Urzędu Skarbowego w Bydgoszczy. Pieniądze, które wpłyną do samorządu są dochodem własnym gminy, na terenie której prowadzona jest sprzedaż napojów alkoholowych.
• Nowa opłata wynosi 25 zł od litra stuprocentowego alkoholu sprzedawanego w opakowaniach o objętości do 300 ml, co oznacza 1 zł od 100 ml małpki wódki 40-proc., 2 zł od 200 ml małpki wódki 40-proc. i 88 gr od 250 ml małpki wina 14-proc.
• Zgodnie z zasadą zakazu domniemania kompetencji wynikającą z art. 93 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi gminy nie muszą przyjmować uchwały w sprawie wydatkowania środków z opłaty alkoholu sprzedawanego w butelkach o pojemności do 300 mln. Natomiast nic nie stoi na przeszkodzie, by kwestię tę uregulowały aktem wewnętrznym wydanym na podstawie wewnętrznym aktu wewnętrznego na podstawie ustawy o samorządzie gminnym.
Podstawa prawna
ustawa z 14 lutego o zmianie niektórych ustaw w związku z promocją prozdrowotnych wyborów konsumentów (Dz.U. z 2020 r. poz. 1492; ost.zm. poz. 1493)
ustawa z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jednolity: Dz.U. z 2021 r. poz. 1119)
rozporządzenie z 2 marca 2010 r. ministra finansów w sprawie szczegółowej klasyfikacji dochodów, wydatków, przychodów i rozchodów oraz środków pochodzących ze źródeł zagranicznych (tekst jednolity: Dz.U. z 2014 r. poz. 1053 z późn. zm.)
ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. z 2021 r. poz. 305 z późn. zm.) o finansach publicznych
ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2021 r. poz. 1372)
ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2021 r. poz. 1372)