Choć nie są one sytuowane na pierwszej linii frontu, to jako jednostki współpracujące mają różne obowiązki związane z przeciwdziałaniem temu zjawisku. Ich zakres po nowelizacji przepisów uległ zmianie
Niedawno, bo 15 maja, weszła w życie zasadnicza część ustawy z 30 marca 2021 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 815), tzw. nowelizacji ustawy o AML (ang. Anti Money Laudering). Reguluje ona funkcjonowanie systemu przeciwdziałania wprowadzaniu do legalnego obrotu gospodarczego pieniędzy i innych wartości majątkowych pochodzących z działalności przestępczej, w szczególności tej o zorganizowanym charakterze. I choć w głównej mierze dotyczy instytucji finansowych i przedsiębiorców, to także samorządy, jako jednostki współpracujące, są włączone w siatkę instytucji zaangażowanych w zapobieganie praniu pieniędzy. [ramka]
Kto jest kim w systemie
System przeciwdziałania legalizacji brudnych pieniędzy tworzą w Polsce:
generalny inspektor informacji finansowej, wspomagany przez departament informacji finansowej Ministerstwa Finansów, który wykonuje zadania polskiej jednostki analityki finansowej;
instytucje obowiązane – podmioty zarówno z sektora finansowego, jak i niefinansowego, które oferują usługi lub produkty mogące być wykorzystane wbrew ich przeznaczeniu do prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu;
jednostki współpracujące – organy administracji rządowej, organy jednostek samorządu terytorialnego oraz inne państwowe jednostki organizacyjne, a także Narodowy Bank Polski, Komisja Nadzoru Finansowego i Najwyższa Izba Kontroli.
Beneficjenci rzeczywiści
Jedna z ważniejszych zmian, jakie wprowadza nowelizacja ustawy, dotyczy beneficjentów rzeczywistych. Zmienia się definicja tego pojęcia przez kategoryczne wskazanie, że za beneficjenta rzeczywistego uznaje się „każdą osobę fizyczną” spełniającą kryteria wskazane w art. 2 ust. 2 pkt 1 ustawy o AML. W przypadku spółek komunalnych nic się nie zmienia – ich beneficjantami rzeczywistymi, których będą musieli zgłosić do Centralnego Rejestru Beneficjentów Rzeczywistych (CRBR), pozostają osoby wykonujące uprawnienia właścicielskie na zgromadzeniu wspólników (walnym zgromadzeniu), czyli de facto piastujące funkcje organów wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego.
Od 31 października br. wejdzie jednak w życie przepis, który nakłada na osoby będące beneficjentami rzeczywistymi, czyli także na włodarzy, obowiązek dostarczenia podmiotowi zobowiązanemu wszystkich informacji oraz dokumentów, które są mu potrzebne do dokonania zgłoszenia w CRBR. Beneficjent rzeczywisty będzie też musiał ujawnić wszystkie obywatelstwa, jakie posiada. I choć z pewnością dotyczy to znikomej liczby zobowiązanych, to ta zmiana powinna skłaniać JST do weryfikacji danych przekazanych do CRBR przez spółki komunalne, zwłaszcza że uchybienia w tym zakresie zagrożone są dotkliwymi karami finansowymi – ich maksymalny pułap w przypadku spółek to milion złotych.
Ważne dla starostów
Od 31 października br. zajdzie też druga ważna zmiana – znacznemu rozszerzeniu ulegnie katalog podmiotów, które będą musiały informować o sobie CRBR i aktualizować przekazane dane. Wśród nowych zobowiązanych do takich czynności znajdą się m.in. stowarzyszenia podlegające wpisowi do Krajowego Rejestru Sądowego oraz fundacje mające osobowość prawną w zakresie, w jakim przyjmują lub dokonują płatności w gotówce o wartości równej lub przekraczającej równowartość 10 tys. euro, bez względu na to, czy płatność jest przeprowadzana jako pojedyncza operacja, czy kilka operacji, które wydają się ze sobą powiązane. Ta modyfikacja przepisów powinna zainteresować starostów i prezydentów miast na prawach powiatów, którzy są organami nadzorującymi te podmioty. Bo choć ustawodawca nie nałożył na nich obowiązku weryfikowania danych o beneficjentach rzeczywistych stowarzyszeń i fundacji ujawnionych w CRBR z danymi, jakie posiadają w związku z pełnieniem roli organu nadzorującego, to z art. 61a ust. 3 ustawy o AML wynika, że jako jednostki współpracujące mogą informować o stwierdzonych rozbieżnościach ministra finansów.
Oprócz tego, w ramach nadzoru nad stowarzyszeniami i fundacjami starostowie i prezydenci miast na prawach powiatu sprawują kontrolę wykonywania ich obowiązków w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu. Kontrole są przeprowadzane na podstawie rocznych planów albo w trybie doraźnym, przy czym inicjatorem kontroli niezaplanowanej może być jedynie generalny inspektor informacji finansowej (GIIF).
Co istotne, na podstawie art. 130 ust. 5 ustawy o AML starostowie i prezydenci miast na prawach powiatu zobowiązani są przekazywać do GIIF – nie później niż do 31 grudnia roku poprzedzającego kontrolę – roczne plany kontroli nadzorowanych stowarzyszeń i fundacji wraz z uzasadnieniem, aktualizacje tych planów, w terminie 14 dni od dnia ich porządzenia, jak również zawiadomienia o zamiarze przeprowadzania kontroli doraźnej wraz z uzasadnieniem, czy wreszcie informacje o wynikach kontroli.
Warto też pamiętać, że na podstawie art. 12 nowelizacji ustawy o AML pierwszym rokiem kalendarzowym, za który należy przekazać do GIIF posiadane informacje na temat wykonywanych zadań związanych z przeciwdziałaniem praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu – w szczególności z uwzględnieniem danych na temat zasobów ludzkich i finansowych zaangażowanych w realizację tych zadań – jest rok 2021.
Zatrudnienie fachowców
Nowelizacja ustawy o AML ma prowadzić do zwiększenia fachowości działań nadzorczych i kontrolnych względem instytucji obowiązanych. I tak od 31 października br. w starostwach powiatowych oraz urzędach miast na prawach powiatu zadania dotyczące bezpośrednio nadzoru i kontroli wypełniania obowiązków związanych z przeciwdziałaniem praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu mogą być powierzone wyłącznie osobie, która ma niezbędną wiedzę i kwalifikacje wymagane na stanowisku związanym ze sprawowaniem nadzoru lub kontroli oraz daje rękojmie należytego ich wykonywania. Ustawodawca nie wskazał precyzyjnie wymogów dotyczących wykształcenia czy stażu pracy i rodzaju doświadczenia zawodowego posiadanego przez osoby zaangażowane do wykonywania zadań związanych z przeciwdziałaniem praniu pieniędzy, posłużył się klauzulami generalnymi, co może utrudniać ustalenie właściwych wymagań. Angażowani do tych zadań specjaliści powinni jednak rekrutować się spośród osób legitymujących się doświadczeniem w pracy w instytucjach zajmujących się kontrolą finansową, organach skarbowych czy też w jednostkach policji zajmujących się zwalczaniem przestępczości gospodarczej. W zakresie przydzielonych im zadań może się znaleźć nie tylko kontrola stowarzyszeń i fundacji, lecz także inne sprawy związane z przeciwdziałaniem wykorzystaniu instytucji samorządowych w procesie prania pieniędzy oraz czynności realizowane w ramach współdziałania z GIIF.
W tym miejscu wypada przypomnieć, że z mocy art. 83 ust. 1 ustawy o AML każda jednostka samorządu zobowiązana jest opracować instrukcję postępowania na wypadek sytuacji podejrzenia popełnienia przestępstwa prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu. W związku z tak istotną nowelizacją ustawy o AML powinno się dokonać przeglądu aktualności tej instrukcji i ewentualnie wprowadzić zmiany w jej treści.
Współdziałanie z GIIF
JST jako jednostki współpracujące muszą pozostawać w kontakcie z inspektorem informacji finansowej i dotyczy to nie tylko sytuacji, w której mają informację o możliwym praniu pieniędzy. Współpraca z GIIF powinna mieć charakter systemowy, bo m.in. na podstawie danych z samorządów inspektor sporządza krajową ocenę ryzyka prania pieniędzy i finansowania terroryzmu oraz strategię przeciwdziałania tym przestępstwom. Co istotne – według art. 26 ust. 1 i 2 ustawy o AML – JST przekazują informacje lub dokumenty mogące mieć wpływ na krajową ocenę ryzyka z własnej inicjatywy albo na żądanie GIIF. Z kolei na podstawie krajowej oceny ryzyka GIIF opracowuje projekt strategii przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu zawierający plan działań mających na celu ograniczenie ryzyka związanego z praniem pieniędzy oraz finansowaniem terroryzmu. Projekt strategii jest rozpatrywany i uchwalany przez Radę Ministrów. W tym roku zbiegło się to z wejściem w życie nowelizacji ustawy o AML – 11 maja pod pozycją 435 została opublikowana w Monitorze Polskim uchwała nr 50 Rady Ministrów z 19 kwietnia 2021 r. przyjmująca ten dokument.
W JST strategia przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu powinna być traktowana jako lektura obowiązkowa, bo według art. 32 ust. 3 ustawy o AML samorządy jako jednostki współpracujące zobowiązane są przekazywać do GIIF informacje o sposobie wykorzystania zawartych w niej zaleceń – co najmniej raz na sześć miesięcy od dnia jej ogłoszenia w Monitorze Polskim.
Strategia jest dokumentem dość obszernym, odnoszącym się do różnych aspektów funkcjonowania systemu przeciwdziałania praniu pieniędzy. W kontekście funkcjonowania w nim JST jako jednostek współpracujących zwraca uwagę na konieczność rozwoju wiedzy i umiejętności pracowników oraz wymiany wiedzy i doświadczeń między wszystkimi podmiotami systemu, w szczególności nakierunkowanej na zmieniającą się rzeczywistość rynków finansowych. Wśród obranych celów zmian wskazano z kolei zwiększenie skuteczności działania jednostki analizy finansowej (JAF) i jednostek współpracujących w zakresie analizy informacji oraz usprawnienie systemu wymiany informacji. Ma w tym pomóc budowa systemu teleinformatycznego służącego do prowadzenia bezpiecznej korespondencji między JAF a jednostkami współpracującymi.
