Ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1876; ost.zm. Dz.U. z 2020 r. poz. 2369) nakazuje, aby pracowników socjalnych w gminnych lub miejskich ośrodkach pomocy społecznej zatrudniać proporcjonalnie do liczby ludności gminy – w stosunku jeden pełnoetatowy pracownik na 2 tys. mieszkańców lub proporcjonalnie do liczby osób czy rodzin objętych wsparciem socjalnym (jeden pracownik na nie więcej niż 50 rodzin i osób samotnie gospodarujących). Ustawa wskazuje też, że w jednym ośrodku pomocy społecznej (lub centrum usług społecznych), bez względu na liczbę objętych wsparciem mieszkańców, powinno pracować co najmniej trzech pracowników socjalnych. Niewiele gmin może się tym jednak pochwalić, niemal w co czwartej placówce są braki personalne. Podobnie jest w powiatach, które potrzebują pracowników socjalnych do prowadzonych przez siebie centrów pomocy rodzinie. Na trudności z pozyskaniem nowych kadr wielokrotnie wskazywały też inne podmioty wykonujące zadania z zakresu pomocy społecznej, np. jednostki właściwe w sprawach zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu, schroniska dla bezdomnych czy ośrodki interwencji kryzysowej. Wszyscy mają nadzieję, że sytuacja się zmieni dzięki rozwiązaniom zawartym w nowelizacji ustawy o pomocy społecznej, którą 17 marca 2021 r. uchwalił Sejm (trafiła do prac w Senacie).
Kwalifikacje zawodowe
Zawód pracownika socjalnego mogą dziś wykonywać jedynie osoby mające ściśle określone kwalifikacje, wskazane w ustawie o pomocy społecznej. Pracownikiem socjalnym może być osoba, która:
  • ukończyła kolegium pracowników służb społecznych,
  • jest absolwentem studiów wyższych na kierunku praca socjalna,
  • jest absolwentem pedagogiki, pedagogiki specjalnej, politologii, polityki społecznej, psychologii, socjologii, nauki o rodzinie – pod warunkiem że zakończyła naukę przed 31 grudnia 2013 r.
Ustawa o zmianie ustawy o pomocy społecznej pozwala na zatrudnienie jako pracowników socjalnych osób, które ukończyły ww. kierunki studiów później. Jednak będą one musiały ukończyć studia podyplomowe z zakresu metodyki i metodologii pracy socjalnej w uczelni wyższej realizującej studia na kierunku lub w zakresie pracy socjalnej.
Superwizja
Pracownik socjalny z tytułem magistra jednego ze wskazanych kierunków studiów, z przynajmniej pięcioletnim stażem w zawodzie, może uzyskać certyfikat superwizora pracy socjalnej. Konieczne są do tego odpowiednie szkolenie i pozytywnie zdany egzamin. Po wejściu w życie nowelizacji wymóg stażu w zawodzie pracownika socjalnego zostanie zastąpiony stażem w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, co otwiera drogę do uzyskania tego tytułu wszystkim zatrudnionym w ośrodkach pomocy społecznej, centrach usług społecznych, domach pomocy społecznej, ośrodkach interwencji kryzysowej, ośrodkach wsparcia, ośrodkach prowadzących poradnictwo rodzinne, powiatowych centrach pomocy rodzinie czy regionalnych ośrodkach polityki społecznej. Ci zaś, którzy nie mają odpowiedniego stażu pracy, będą mogli zostać superwizorami, o ile wykażą się udokumentowanym doświadczeniem w przeprowadzeniu co najmniej 500 godzin szkoleń dla pracowników socjalnych z zakresu umiejętności interpersonalnych i społecznych, metodyki pracy socjalnej, diagnozy socjalnej, warsztatu pracy pracownika socjalnego lub aksjologii pracy socjalnej w okresie ostatnich pięciu lat. Będą też musieli przystąpić do egzaminu na superwizora nie później niż do 31 grudnia 2023 r.
Opiekunowie w placówkach dla bezdomnych
Trudna sytuacja kadrowa dotyczy nie tylko ośrodków pomocy społecznej czy centrów usług społecznych, lecz także schronisk dla osób bezdomnych, noclegowni czy ogrzewalni. Obowiązujące rozporządzenie ministra rodziny, pracy i polityki społecznej z 27 kwietnia 2018 r. w sprawie minimalnych standardów noclegowni, schronisk dla osób bezdomnych, schronisk dla osób bezdomnych z usługami opiekuńczymi i ogrzewalni (Dz.U. poz. 896) wymaga zatrudnienia w każdej z noclegowni, ogrzewalni oraz w schronisku dla bezdomnych przynajmniej jednego opiekuna na 50 podopiecznych, a gdy schronisko świadczy usługi opiekuńcze – co najmniej jednego na 15 osób. W dwóch ostatnich typach placówek opieka musi być zapewniona także w porze nocnej, przy czym w schronisku dla bezdomnych z usługami opiekuńczymi przez co najmniej jednego opiekuna na nie więcej niż 40 osób.
Bez względu na rodzaj posiadanego wykształcenia opiekunowie w schroniskach dla bezdomnych, noclegowniach i ogrzewalniach muszą mieć ukończone szkolenie z zakresu pierwszej pomocy. Ten wymóg się nie zmieni.
Funkcje opiekunów w schroniskach dla bezdomnych czy noclegowniach pełnią często byli mieszkańcy tych placówek, którzy bezsprzecznie lepiej od innych znają problem kryzysu bezdomności, ale wykonują swoje czynności w zasadzie półoficjalnie. Nie można ich bowiem zatrudnić na stanowisku opiekuna, bo nie spełniają ustawowego wymogu co najmniej wykształcenia średniego lub średniego branżowego. Po wejściu w życie nowelizacji ustawy wzrośnie ich szansa na zawarcie umowy zgodnie z wykonywanymi faktycznie czynnościami: opiekunami w tego typu placówkach będą mogły być także osoby mające wykształcenie zasadnicze branżowe lub zasadnicze zawodowe, o ile wykażą się co najmniej rocznym doświadczeniem w pracy z osobami bezdomnymi. Wyjątek stanowią schroniska dla osób bezdomnych z usługami opiekuńczymi. W placówkach tego typu mają być zatrudnione osoby z kwalifikacjami, np. ratownika medycznego, opiekuna w domu pomocy społecznej, lub bez tych kwalifikacji, ale z rocznym doświadczeniem zawodowym związanym ze świadczeniem usług opiekuńczych osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku. Wszyscy inni, którzy dziś pełnią te usługi, a nie będą spełniać wymogów ustawowych, będą mogli wykonywać tę pracę jedynie do 31 grudnia 2023 r.
Ochrona i pomoc psychologiczna
Artykuł 121 ust. 2 ustawy o pomocy społecznej przyznaje pracownikowi socjalnemu taką ochronę prawną, jaką mają funkcjonariusze publiczni. Zgodnie z art. 222 par. 1 ustawy z 6 czerwca 1997 r. ‒ Kodeksu karny (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1444; ost.zm. Dz.U. z 2020 r. poz. 1517), kto narusza nietykalność cielesną funkcjonariusza publicznego podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3, a art. 226 par. 1 k.k. przewiduje grzywnę, karę ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku za znieważenie funkcjonariusza publicznego. Mimo to pracownicy socjalni narażeni są na zniewagi, a bywa, że w związku z wykonywaną pracą zagrożone jest ich zdrowie czy życie. Rząd chce im zapewnić maksimum bezpieczeństwa, więc w nowelizacji nakłada na gminy i powiaty obowiązek zapewnienia im pomocy psychologicznej. Ponadto co najmniej raz na dwa lata pracownikom socjalnym ma przysługiwać szkolenie podnoszące poziom bezpieczeństwa osobistego podczas wykonywania czynności zawodowych. Jeśli Senat nic w nowelizacji nie zmieni, to od dnia jej wejścia w życie gminy będą mieć 18 miesięcy na przeszkolenie w tym zakresie wszystkich już zatrudnionych w ośrodkach pomocy społecznej i centrach usług socjalnych pracowników socjalnych. Obecnie jednostki samorzadu terytorialnego takiego obowiązku nie mają, więc to dla nich całkowicie nowe zadanie, choć oczekiwane przez pracowników socjalnych.
Tabela. Proponowana ścieżka rozwoju
Stopień awansu zawodowego Warunki uzyskania awansu
starszy pracownik socjalny wykształcenie wyższe lub studia podyplomowe lub wykształcenie średnie uprawniające do wykonywania zawodu pracownika socjalnego oraz dwuletni staż pracy
specjalista pracy socjalnej wykształcenie wyższe lub studia podyplomowe uprawniające do wykonywania zawodu pracownika socjalnego oraz trzyletni staż pracy lub wykształcenie średnie uprawniające do wykonywania zawodu pracownika socjalnego i specjalizacja I stopnia w zawodzie pracownik socjalny oraz trzyletni staż pracy
starszy specjalista pracy socjalnej oraz starszy specjalista pracy socjalnej – koordynator wykształcenie wyższe lub studia podyplomowe uprawniające do wykonywania zawodu pracownika socjalnego oraz pięcioletni staż pracy lub wykształcenie średnie uprawniające do wykonywania zawodu pracownika socjalnego i specjalizacja II stopnia w zawodzie pracownik socjalny oraz pięcioletni staż pracy
główny specjalista pracy socjalnej wykształcenie wyższe lub studia podyplomowe uprawniające do wykonywania zawodu pracownika socjalnego, specjalizacja II stopnia w zawodzie pracownik socjalny oraz sześcioletni staż pracy
Zarobki i awans
Niskie wynagrodzenia to jedna z głównych przyczyn braku pracowników socjalnych. Zgodnie z raportem Polskiej Federacji Związkowej Pracowników Socjalnych i Pomocy Społecznej z 2020 r. „Wynagrodzenia pracowników socjalnych w Europie”: średnie wynagrodzenie pracownika socjalnego w Polsce stanowi 122,69 proc. wynagrodzenia minimalnego, czyli dziś ok. 3,4 tys. zł brutto. Wśród zbadanych 17 krajów stawia nas to na niechlubnej, przedostatniej pozycji w rankingu płac tej grupy zawodowej. Mniej zarabia się jedynie w Bułgarii. Oprócz pensji pracownikowi socjalnemu przysługują dziś:
  • 250 zł dodatku za przeprowadzanie wywiadów środowiskowych,
  • 10 dni dodatkowego urlopu wypoczynkowego raz na dwa lata, ale pod warunkiem posiadania przynajmniej pięcioletniego stażu w zawodzie i realizowania pracy w terenie,
  • co najmniej 50 proc. zwrotu kosztów szkolenia związanego ze specjalizacją zawodową,
  • zwrot kosztów dojazdu do miejsca świadczenia pracy w terenie, ale tylko wówczas, gdy samorząd gminny lub powiatowy takiego dojazdu pracownikowi nie zapewni.
Nowelizacja ustawy o pomocy społecznej podnosi wymiar dodatku do 400 zł i zmienia reguły jego przyznawania. Będzie on przysługiwał tym, którzy są zatrudnieni w pełnym wymiarze czasu pracy i do których obowiązków należy przeprowadzanie rodzinnego wywiadu środowiskowego lub praca socjalna. Gminy będą więc lepiej wynagradzać pracowników socjalnych, zwłaszcza że nowelizacja przewiduje, iż dodatek ten nie będzie włączony do minimalnego wynagrodzenia za pracę.
W przypadku zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy pracownik socjalny, podobnie jak dziś, może liczyć na dodatek pomniejszony proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy, czyli np. pracownik zatrudniony w wymiarze 3/4 etatu otrzyma 300 zł , a w wymiarze 1/2 etatu – 200 zł.
136 564 osobyzatrudnione są łącznie w jednostkach pomocy społecznej i integracji w Polsce, z czego: 19 490 osób to pracownicy socjalni w ośrodkach pomocy społecznej w gminach, 1068 pracowników socjalnych zatrudniają powiatowe centra pomocy rodzinie (dane według sprawozdania resortu rodziny za 2019 r.)
Skrócony zostanie – z pięciu do trzech lat – wymagany staż pracy w zawodzie pracownika socjalnego uprawniający do uzyskania dodatkowego, 10-dniowego urlopu wypoczynkowego. Nadal jednak uprawnienie do niego będą mieli tylko ci pracownicy socjalni, którzy zajmują się zarówno pracą socjalną, jak i rodzinnymi wywiadami środowiskowymi.
Nowelizacja ustawy o pomocy społecznej określa też stopnie awansu zawodowego pracowników socjalnych. Obowiązująca ustawa w ogóle nie reguluje tej problematyki, co wytknęła ustawodawcy w 2019 r. Najwyższa Izba Kontroli – tylko niektóre ośrodki miały wpisane do regulaminów pracy podwyżki wynagrodzeń związane z podnoszeniem kwalifikacji przez pracowników socjalnych. Zgodnie z nowelizacją ustawy o pomocy społecznej system stanie się bardziej klarowny i jednolity w całym kraju: pracownik socjalny będzie raz na dwa lata oceniany przez swojego przełożonego, a ocena ma być sporządzona na piśmie i zawierać uzasadnienie. Dwie kolejno następujące po sobie pozytywne oceny okresowe oznaczają dla pracownika socjalnego mającego odpowiednie wykształcenie wyższy stopień awansu zawodowego. Pierwsza ocena okresowa ma zostać dokonana w ciągu sześciu miesięcy od wejścia nowelizacji w życie.