Rządowa strategia zakłada rozwijanie wsparcia w środowisku lokalnym, które ma być alternatywą dla opieki zapewnianej przez placówki. Zlikwidowana ma być też instytucja ubezwłasnowolnienia
Uchwała Rady Ministrów z 16 lutego 2021 r. w sprawie przyjęcia „Strategii na rzecz osób z niepełnosprawnościami na lata 2021–2030” (M.P. poz. 218) składa się z ośmiu priorytetów. Należą do nich: niezależne życie, dostępność, edukacja, praca, warunki życia i ochrona socjalna, budowanie świadomości oraz koordynacja. Do najważniejszych zaliczany jest ten pierwszy, bo zgodnie z Konwencją ONZ o prawach osób niepełnosprawnych nadrzędnym celem jest zapewnienie im niezależności oraz możliwości udziału we wszystkich aspektach życia społecznego. Rządowy dokument zakłada, że realizacja tego priorytetu będzie polegać m.in. na odchodzeniu od opieki instytucjonalnej, świadczonej przez placówki całodobowego pobytu, na rzecz usług wspierających funkcjonowanie osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności w środowisku lokalnym.
Po pierwsze asystent
Jednym z kluczowych działań w procesie deinstytucjonalizacji opieki będzie upowszechnienie usług asystenta osobistego. Teraz takie wsparcie jest oferowane osobom niepełnosprawnym przez te samorządy, które biorą udział w programie prowadzonym przez Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej i otrzymują co roku na ten cel środki z Funduszu Solidarnościowego. To zaś znacznie ogranicza dostęp do tej formy pomocy. Dlatego rządowa strategia wskazuje, że taka forma wsparcia będzie uregulowana na poziomie ustawy i docelowo – jak wynika z przyjętych wskaźników wdrażania działań w poszczególnych priorytetach – oferowana przez wszystkie samorządy. Co więcej, choć gmina będzie miała obowiązek zapewnienia asystenta, to osoba niepełnosprawna będzie miała możliwość wyboru i skorzystania z innego usługodawcy, np. organizacji pozarządowej albo jego samodzielnego zatrudnienia (w formule tzw. budżetu osobistego).
Systemową ma się też stać pomoc w formie opieki wytchnieniowej. Jest ona przeznaczona dla osób, które czasowo potrzebują przerwy w zajmowaniu się niepełnosprawnym członkiem rodziny. Podobnie jak asystent rodziny, również opieka wytchnieniowa jest teraz realizowana przez samorządy, które zgłaszają się do resortowego programu. To ma się zmienić, przy czym strategia przewiduje, że opieka wytchnieniowa ma mieć charakter sporadyczny i uzupełniający w stosunku do wsparcia ze strony asystenta osobistego.
Pomoc mieszkaniowa
Kolejnym działaniem, które ma przyczyniać się do niezależnego życia, będzie rozwijanie mieszkalnictwa wspomaganego. Mieszkania będą dzielić się na typ treningowy, w których pobyt będzie czasowy, oraz wspierany – z pobytem na czas nieokreślony. Taka usługa ma być skierowana do osób niepełnosprawnych, które nie mogą funkcjonować we własnym mieszkaniu przy wsparciu asystenta osobistego.
– W strategii zapisano, że docelowo liczba miejsc w mieszkaniach wspomaganych ma wynosić 10 tys., co jest ambitnym wskaźnikiem, jeśli wziąć pod uwagę bardzo słaby rozwój tego typu usług – ocenia dr hab. Katarzyna Roszewska z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.
Temu działaniu mają towarzyszyć instrumenty finansowe pomagające w tworzeniu mieszkań wspomaganych w każdej gminie.
Uzupełnieniem tej formy wsparcia mają być centra opiekuńczo-mieszkalne, nazwane wspomaganymi społecznościami mieszkaniowymi. Strategia nie mówi wiele na ich temat, ograniczając się do wskazania, że będą one adresowane do osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności, wymagających intensywnego wsparcia, choć pobyt w nich będzie mógł być zarówno dzienny, jak i całodobowy.
Reforma ŚDS
W strategii zaplanowano też poprawę funkcjonowania środowiskowych domów samopomocy (ŚDS), z których usług korzystają osoby z zaburzeniami psychicznymi. Zmiany będą dotyczyć m.in. podnoszenia kompetencji i zapewniania specjalistycznych szkoleń dla kadry, tworzenia wielodyscyplinarnych zespołów oraz wyposażenia ŚDS w niezbędny sprzęt do terapii, rehabilitacji i czynności pielęgnacyjnych. Ponadto główny nacisk w ich pracy ma być położony na nabywanie przez osoby niepełnosprawne umiejętności pozwalających im pozostać lub zacząć funkcjonować w lokalnej społeczności.
Co ważne, aby ŚDS wpisywały się w proces deinstytucjonalizacji, ma dojść do zmniejszenia średniej liczby osób w jednej takiej placówce, poprzez obniżenie maksymalnej liczby miejsc oraz zniesienie dolnego limitu. Dodatkowo zwiększona ma być wysokość dotacji budżetowej na jedną osobę w przypadku uczestników zajęć z niepełnosprawnością sprzężoną lub spektrum autyzmu. Te zmiany są o tyle ważne, że ze względu na charakter swojej dysfunkcji zdrowotnej takie osoby potrzebują kameralnych placówek oraz większego, indywidualnego wsparcia, którego nie da się zapewnić przy obecnym poziomie dotacji.
Prawo do decydowania
Katarzyna Roszewska zwraca uwagę, że priorytet obejmujący niezależne życie zawiera działania, które będą dotyczyć nie tylko sfery usługowej, ale też realizacji prawa do samostanowienia i będą wymagać zmian w przepisach kodeksu cywilnego oraz kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. – Do tych najważniejszych należy zastąpienie instytucji ubezwłasnowolnienia modelem wspieranego podejmowania decyzji oraz zakazu zawierania małżeństw przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną lub chorujące psychicznie – wylicza.
Ponadto znowelizowane zostaną przepisy kodeksu wyborczego w zakresie możliwości sprawowania funkcji wójta (burmistrza, prezydenta miasta) przez osoby z orzeczeniem o niezdolności do pracy i dalszego stopniowego zwiększania liczby lokali wyborczych w każdej gminie, dostępnych dla osób niepełnosprawnych (teraz musi ich być minimum 50 proc.).
– Strategia jako dokument nie budzi większych zastrzeżeń. Pozostaje jedynie pytanie, jak będzie wyglądać jej wdrażanie, czy zostanie obudowana programami i jak duża będzie determinacja tego oraz następnych rządów we wprowadzaniu konkretnych zmian legislacyjnych, które pozwolą realnie spełnić jej zapisy – podkreśla prof. Paweł Kubicki z SGH.
Jest to o tyle istotne, że strategia może być stosunkowo łatwo zmieniona czy zastąpiona kolejną – w przeciwieństwie do tego, co staje się obowiązującym prawem, którego realizacji potem można się domagać. ©℗
