Samorządy będą musiały zapewnić odpowiednie warunki do przeprowadzenia samospisu osobom, które nie mogą tego zrobić w domu. Będą też zajmować się organizacją szkoleń i egzaminów dla rachmistrzów terenowych.
Na zaplanowanym 31 sierpnia posiedzeniu senatorowie mają zająć się ustawą z 9 sierpnia 2019 r. o narodowym spisie powszechnym ludności i mieszkań w 2021 r. (NSP 2021). To już końcowy etap prac parlamentarnych nad przepisami, które po 10 latach od przeprowadzenia poprzedniego spis, pozwolą uzyskać GUS podstawowe informacje na temat ludności Polski. I choć podstawowe obowiązki gmin związane z organizacją kolejnego spisu będą takie same jak w 2011 r., to są też ważne różnice, na które warto już teraz zwrócić uwagę.
Wójt na czele
Zgodnie z ustawą o NSP 2021 pracami spisowymi ma kierować prezes GUS jako generalny komisarz spisowy. Na terenie województwa będzie za nie odpowiadał wojewoda będący wojewódzkim komisarzem spisowym, a jego zastępcą zostanie dyrektor urzędu statystycznego. Natomiast na poziomie gminy na czele spisu stanie wójt, burmistrz lub prezydent miasta, który będzie gminnym komisarzem spisowym, zastępcą zaś – wyznaczona przez niego osoba (w poprzednim spisie często był nim sekretarz gminy). Do wykonywania prac spisowych gminny komisarz spisowy powoła gminne biuro spisowe. Do jego utworzenia konieczne będzie wydanie zarządzenia, określającego skład i organizację pracy, która zapewni sprawne i prawidłowe zbieranie danych.
Co do zasady ich uzyskiwanie od osób fizycznych będzie się odbywało w formie obowiązkowego samospisu, a więc bez wizyty rachmistrza spisującego odpowiedzi na pytania w domu mieszkańca. Do tego celu służyć ma specjalna aplikacja, która zostanie udostępniona na stronie internetowej GUS. Z tą czynnością będzie się wiązać jedno z nowych zadań nałożonych na samorządy w ramach spisu. W przypadku osób, które nie dysponują odpowiednimi warunkami technicznymi, umożliwiającymi dokonanie samospisu, np. niemających komputera z dostępem do internetu, to właśnie wojewódzcy i gminni komisarze spisowi będą mieli za zadanie przygotować i udostępnić pomieszczenia wyposażone w sprzęt z oprogramowaniem, które na to pozwoli. Takie lokale mogą znajdować się w urzędach obsługujących władze gminy lub ich jednostkach organizacyjnych (np. szkole, bibliotece publicznej czy domu kultury). Powinny też być przystosowane w taki sposób, aby mogły z nich skorzystać osoby niepełnosprawne.
Jeśli z jakiegoś powodu, np. stanu zdrowia, dana osoba nie będzie mogła przekazać danych metodą samospisu, to będą one zbierane za pośrednictwem wywiadu przeprowadzanego przez rachmistrza spisowego – telefonicznego lub bezpośredniego. W tym drugim przypadku rachmistrz spisowy – terenowy przeprowadzi spis w miejscu zamieszkania osoby (będzie dysponował urządzeniem mobilnym, który na to pozwoli).
wAŻNE Gminni komisarze spisowi będą musieli przekazać zastępcom wojewódzkich komisarzy informacje o lokalach, w których będzie można dokonać samospisu internetowego najpóźniej do 31 stycznia 2021 r.
Rozszerzony katalog
Najważniejsze zadania wykonywane przez gminy w zakresie NSP 2021 zostały wymienione w art. 24 ustawy. W porównaniu do spisu, który miał miejsce w 2011 r., ich lista została poszerzona. Wśród tych samych obowiązków, które były wykonywane już poprzednio, będzie weryfikacja, aktualizacja i uzupełnienie wykazu adresowo-mieszkaniowego, który zostanie przekazany gminom przez prezesa GUS, zapewnienie funkcjonowania biur spisowych, wyznaczanie pracowników do przeprowadzania prac związanych z spisem oraz współpraca z wojewódzkim biurem przy popularyzacji spisu.
Z kolei do nowych zadań, poza wspomnianym już zapewnieniem pomieszczeń do samospisu, będzie należeć wsparcie rachmistrzów terenowych, którzy zbiorą dane od osób bezdomnych oraz monitorowanie i raportowanie zastępcy wojewódzkiego komisarza o czynnościach spisowych. Ponadto znacznie rozszerzone zostało zadanie związane z organizacją naboru kandydatów na rachmistrzów terenowych. O ile przy okazji NSP 2011 gmina odpowiadała za rekrutację osób, które chcą zostać rachmistrzami, to teraz w ramach współpracy z wojewódzkim biurem spisowym będzie zobligowana do zorganizowania szkoleń i egzaminów testowych dla nich oraz do zapewnienia pomieszczenia na ich przeprowadzanie.
wAŻNE Rachmistrzowi terenowemu ma przysługiwać ochrona prawna gwarantowana dla funkcjonariuszy publicznych oraz świadczenia z ZUS, jeśli ulegnie wypadkowi podczas wykonywania obowiązków spisowych.
Rekrutacja i szkolenia
Jednocześnie zwiększone zostały wymagania w stosunku do kandydatów na rachmistrzów terenowych. Przy przeprowadzaniu poprzedniego spisu mogła nim zostać osoba, która była pełnoletnia, miała co najmniej średnie wykształcenie i była „godna zaufania”. Ustawa o NSP 2021 dodaje do tego jeszcze cztery dodatkowe wymogi, a mianowicie: zamieszkania na terenie danej gminy, posiadania nieposzlakowanej opinii, posługiwania się językiem polskim w mowie i piśmie oraz braku skazania prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo (w tym skarbowe). Zgodnie z jej przepisami do przeprowadzania naboru na rachmistrzów nie będą stosowane przepisy o zamówieniach publicznych, a gminny komisarz upowszechni informacje o rekrutacji w siedzibie urzędu lub na BIP.
Osoby, które się zgłoszą, wezmą udział w szkoleniu obejmującym m.in. wiedzę z zakresu funkcjonowania statystyki publicznej, a potem będą zdawać egzamin testowy. Jeśli uzyskają wynik co najmniej 60 proc. poprawnych odpowiedzi, to zostaną wpisane na listę kandydatów na rachmistrzów terenowych, przy czym tylko te, które uzyskają najwyższą liczbę punktów, zostaną powołane do pełnienia tej funkcji przez zastępcę wojewódzkiego komisarza. Swoje obowiązki mają wykonywać na podstawie umowy-zlecenia. Wynagrodzenie rachmistrza będzie zaś ustalane jako iloczyn stawki wynoszącej siedem złotych brutto za jedną osobę oraz liczby prawidłowo spisanych osób.
Dodatki i nagrody
Prace spisowe będą finansowane ze środków budżetu państwa. Ich łączny koszt został oszacowany na 386 mln zł, przy czym kwota ta obejmuje cztery lata (2019–2022) i największa jej część, bo 342 mln zł, ma być wydatkowana w 2021 r., kiedy będzie przeprowadzany NSP. Podobnie jak przy poprzednim spisie z tych środków mają być finansowane m.in. dodatki oraz jednorazowe nagrody dla pracowników gmin zaangażowanych w spis.
Stawka dodatku spisowego będzie wynosić od 20 do 120 proc. kwoty przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za poprzedni kwartał (za jeden miesiąc wykonywania obowiązków). Natomiast dla rachmistrzów telefonicznych dodatek ma być ustalany jako iloczyn stawki wynoszącej cztery złote brutto i liczby przeprowadzonych wywiadów albo stawki w wysokości 12 zł brutto i liczby dni pełnienia dyżuru przy udzielaniu informacji na infolinii spisowej oraz umawiania z osobami wywiadów bezpośrednich. Z kolei nagroda spisowa dla gminnych komisarzy, ich zastępców oraz pracowników biur spisowych będzie wynosić 1,5 średniej pensji.
Naszym zdaniem wynagrodzenia dla rachmistrzów są zbyt niskie i mogą być powodem trudności w naborze kandydatów do pracy
Marek Zawidzki, sekretarz Urzędu Miasta w Zabrzu
Czasochłonna weryfikacja
Z uwagi na to, że NSP 2021 będzie odbywał się dopiero za dwa lata, wiele gmin zamierza dopiero później zapoznać się z przepisami określającymi zasady jego przeprowadzania. Czekają też na bardziej szczegółowe wytyczne GUS co do tego, jak trzeba będzie je realizować. Są jednak i takie samorządy, które już teraz myślą o nadchodzących obowiązkach i mają swoje zastrzeżenia w tym zakresie. – Naszym zdaniem wynagrodzenia dla rachmistrzów są zbyt niskie i mogą być powodem trudności w naborze kandydatów do pracy – mówi Marek Zawidzki, sekretarz Urzędu Miasta w Zabrzu.
Z tego powodu braku chętnych osób do wykonywania prac spisowych obawia się też Henryk Michalski, naczelnik wydziału spraw obywatelskich Urzędu Miasta w Koninie. Poza tym zwraca uwagę, że o ile w 2011 r. członkom gminnego biura spisowego przysługiwał i dodatek i nagroda, o tyle w ustawie o NSP 2021 jest mowa o dodatku lub nagrodzie. – Ponadto poprzednia ustawa zapewniała pracownikom oddelegowanym do biur spisowych prawo do zachowania wynagrodzenia u swojego pracodawcy, podczas gdy nowa w tej sprawie milczy. Brak jest w niej również sankcji za odmowę poddania się spisowi lub podanie fałszywych danych oraz informacji o tym, kto może być rachmistrzem telefonicznym – dodaje.
Mariusz Kopeć, kierownik Urzędu Stanu Cywilnego UM w Poznaniu, wskazuje zaś, że przeprowadzana przed spisem w 2011 r. weryfikacja baz adresowych wykazała duże rozbieżności między danymi przekazanymi przez GUS a tymi, którymi dysponowało miasto. W efekcie ich aktualizacja wymagała dużo czasu. – Podobny problem może pojawić się też przy nowym spisie, dlatego dobrze gdyby na ten cel zostały uwzględnione odpowiednie środki w puli pieniędzy przewidzianych na obsługę NSP 2021 – podkreśla.
Na potrzeby NSP 2021 przewiduje się powołanie:
16,9 tys. rachmistrzów spisowych – terenowych
2,6 tys. członków gminnych komisji spisowych
192 rachmistrzów spisowych – telefonicznych
©℗
pytania do eksperta
Liczymy, że 80 proc. mieszkańców odpowie przez internet
Karolina Banaszek rzecznik GUS
Sejm uchwalił ustawę o narodowym spisie powszechnym ludności i mieszkań w 2021 r. Czym będzie się on różnił od poprzedniego spisu, który był przeprowadzony w 2011 r.?
Realizacja spisu powszechnego będzie bazować na metodach wdrożonych w poprzedniej jego edycji w 2011 r. Jednocześnie gwałtowny postęp technologiczny w sposób istotny oddziałuje na skalę nowoczesnych rozwiązań obecnie możliwych do adaptacji na potrzeby spisu. Dlatego uzyskane w 2011 r. doświadczenia, wyciągnięte wnioski oraz udoskonalenia poszczególnych procesów pozwalają na przeprowadzanie spisu pełnego, tj. obejmującego wszystkich mieszkańców Polski, bez konieczności angażowania w realizację tego przedsięwzięcia większych nakładów finansowych. Dane od osób fizycznych zbierane będą przede wszystkim metodą samopisu, który zostanie przeprowadzany od 1 kwietnia do 16 maja 2021 r. Samopis ma polegać na przekazaniu danych o sobie, zgodnie z układem pytań, za pośrednictwem interaktywnej aplikacji internetowej dostępnej na stronie internetowej GUS. Zależy nam na uzyskaniu jak najwyższego wskaźnika odpowiedzi respondentów tą drogą.
Ile osób ma według szacunków GUS dokonać samopisu i czy podjęte będą jakieś działania służące upowszechnieniu tej metody zbierania danych?
Według założeń samopis stanowić będzie główną, obligatoryjną metodę zbierania danych spisowych. Szacujemy, że powyżej 60 proc. ludności przekaże informacje w tej formie. Jednak obecnie prowadzone działania oraz te, które będą przeprowadzane w jego trakcie, zakładają uzyskanie co najmniej 80 proc. odpowiedzi przez internet. W tym celu ma być prowadzona kampania informacyjna w mediach publicznych oraz komercyjnych. Spis będzie też promowany w prasie ogólnopolskiej i regionalnej, podczas wydarzeń organizowanych w regionach i w mediach społecznościowych.
Czy w związku z nałożeniem na gminy dodatkowych zadań związanych z przeprowadzaniem spisu przewidziana jest dla nich wyższa dotacja na ten cel niż w 2011 r.?
Kwota na dotacje dla gmin przewidziana jest na podobnym poziomie co w poprzednim spisie. Samorządy zawsze wywiązywały się bardzo dobrze ze swoich zadań i nie mamy wątpliwości, że i tym razem podołają nałożonym obowiązkom.
