Organami w gminie są rada gminy (organ stanowiący) oraz wójt/burmistrz/prezydent miasta (który jest organem wykonawczym). W wyborach wybierani są radni, którzy będą zasiadali w radzie gminy oraz odpowiednio wójt/burmistrz lub prezydenta miasta, w zależności od tego, czy mieszkamy w gminie wiejskiej (wtedy wybieramy wójta), w gminie, w której siedziba władz znajduje się w mieście (burmistrz), czy w mieście powyżej stu tysięcy mieszkańców (prezydent miasta).

Do zadań własnych gmin należą, m.in:

1. dbanie o ład przestrzenny, ochronę środowiska oraz gospodarowanie nieruchomościami - zatem to gmina sporządza miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego; wydaje pozwolenia na budowę, czy decyzje w sprawie lokalizacji dróg publicznych. Władze gminy mają wpływ na to, gdzie powstaną nowe budynki, czy i w jaki sposób zostaną zagospodarowane skwery, place i ulice. Gmina czuwa także nad estetyką miasta.

2. zarządzanie drogami, ulicami, mostami, czy organizacja ruchu - władze gminy mają za zadanie wykonywać remonty, przeglądy dróg, a także rozszerzać infrastrukturę drogową gminy.

3. zaopatrzenie mieszkańców w energię cieplną, elektryczną i gazową, zarządzanie wodociągami i kanalizacją - gmina ma obowiązek dostarczyć mieszkańcom ciepło, energię elektryczną i paliwo gazowe. Jeżeli w gminie działa z powodzeniem przedsiębiorstwo energetyczne to gmina ma obowiązek jedynie nadzorować i planować dostawy ciepła, energii elektrycznej i paliwa gazowego. W takiej sytuacji gmina nie może utworzyć własnego, konkurencyjnego przedsiębiorstwa energetycznego. Taki obowiązek pojawiłby się, gdyby na terenie gminy nie znajdowało się żadne przedsiębiorstwo energetyczne.

4. działanie w zakresie telekomunikacji - gmina ma za zadanie przeciwdziałać wykluczeniu cyfrowemu mieszkańców. Musi rozwijać sieć internetową na obszarze gminy, czy budować sieci telekomunikacyjne

5. sprawowanie nadzoru nad transportem zbiorowym i jego rozwój - planowanie sieci transportu zbiorowego, zarządzanie transportem zbiorowym, konsultacje z mieszkańcami w zakresie rozwoju sieci zbiorowego transportu lokalnego

6. ochrona zdrowia - gmina musi zapewnić mieszkańcom podstawową opiekę zdrowotną, w tym nocną i świąteczną. Jeżeli na obszarze gminy brak jest świadczeniodawców usług medycznych, to władze gminy powinny rozważyć możliwość utworzenia własnego podmiotu leczniczego. Ochrona zdrowia to także działania związane z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych oraz działania związane z promocją zdrowia

7. działanie w zakresie pomocy społecznej - gmina powinna tworzyć ośrodki i zakłady opiekuńcze, a także np. umożliwić dostęp do bezpłatnej pomocy prawnej. W tym zakresie wyróżniane są zadania obowiązkowe i fakultatywne - które zależą od decyzji pracownika gminy. Do zadań obowiązkowych należą: przyznawanie i wypłacanie zasiłków, organizowanie i świadczenie usług opiekuńczych dla osób z zaburzeniami psychicznymi, dożywianie dzieci, pomoc osobom wychodzącym z zakładu karnego do przystosowania się do życia w społeczeństwie.

8. edukacja publiczna - gmina tworzy i likwiduje przedszkola, szkoły podstawowe i gimnazja. Ponadto wójt/burmistrz/prezydent miasta jest organem prowadzącym tych podmiotów, m.in powołuje i odwołuje dyrektora szkoły, czy ocenia jego pracę. Gmina jest odpowiedzialna także za ustalanie sieci publicznych szkół i przedszkoli oraz sprawuje nadzór nad wypełnianiem obowiązku szkolnego.

9. działanie w zakresie kultury - gmina odpowiada za tworzenie bibliotek i ośrodków kulturalnych, za wspieranie i promowanie kultury w gminie - np. poprzez organizowanie festiwali teatralnych, festiwali nauki. Dba także o ochronę zabytków.

10. odpowiedzialność za tworzenie hal targowych i targowisk

11. odpowiedzialność za zieleń gminną i zadrzewienie

12. odpowiedzialność za cmentarze gminne

13. dbanie o porządek publiczny, bezpieczeństwo, ochronę przeciwpożarową i przeciwpowodziową - jest to np. współpraca samorządu z Policją, powoływanie straży gminnej, ale także modernizacja oświetlenia miejsc publicznych, czy kształtowanie bezpiecznych miejsc publicznych

14. odpowiedzialność za utrzymanie gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej - nie są to tylko budynki, mogą to być także lodowiska, boiska, czy kąpieliska

15. gminy mają także za zadanie współpracować z innymi społecznościami lokalnymi i regionalnymi

Do zadań zleconych z zakresu administracji rządowej należą m.in:

1. wypłaty zasiłków z pomocy społecznej
2. świadczenie usług opiekuńczych osobom z zaburzeniami psychicznymi
3. prowadzenie urzędów stanu cywilnego
4. wydawanie dowodów osobistych
5. oświetlenie dróg krajowych w miastach
6. prowadzenie szkoleń z zakresu obrony cywilnej
7. prowadzenie ewidencji nieruchomości
8. prowadzenie spisów wyborców
9. przygotowanie wyborów ławników

Oprócz zadań zleconych gminy mogą wykonywać także zadania powierzone, czyli zadania przekazywane w drodze umów lub porozumień między jednostkami samorządu terytorialnego a administracją rządową.

Zadania wójta

Obecnie w samorządzie wójt pełni funkcję organu wykonawczego gminy obok burmistrza i prezydenta miasta, wykonuje uchwały rady gminy i zadania gminy określone przepisami prawa.

• Do zadań wójta należy w szczególności:
• przygotowywanie projektów uchwał rady gminy
• określanie sposobu wykonywania uchwał
• gospodarowanie mieniem komunalnym
• wykonywanie budżetu
• zatrudnianie i zwalnianie kierowników gminnych jednostek organizacyjnych.

Wybór i odwołanie

Wójt jest funkcjonariuszem publicznym, wybieranym od 2002 roku w wyborach powszechnych, jego kadencja rozpoczyna się w dniu rozpoczęcia kadencji rady gminy i upływa z dniem objęcia obowiązków przez nowo wybranego wójta.

Jeżeli w wyborach brał udział jeden kandydat na wójta i nie zdobył on więcej niż połowy głosów, wyboru wójta dokonuje rada gminy większością bezwzględną w obecności przynajmniej połowy radnych. Podobnie postępuje się w razie braku kandydatów