Ustawa o rozwiązywaniu sporów zbiorowych określa spór zbiorowy poprzez wskazanie jego przedmiotu. Wskazuje, że może on dotyczyć warunków pracy, płac lub świadczeń socjalnych oraz praw i wolności związkowych pracowników lub innych grup, którym przysługuje prawo zrzeszania się w związkach zawodowych.

Warunki pracy

Przedmiotem sporu zbiorowego mogą być warunki pracy rozumiane jako wszelkie kwestie o charakterze technicznym, organizacyjnym czy socjalnym, dotyczące miejsca świadczenia pracy przez pracowników. Może on dotyczyć wyposażenia zatrudnionych w odpowiednie narzędzia pracy, zapewnienia im warunków bhp (wyposażenia w środki chroniące przez czynnikami szkodliwymi w środowisku pracy) i socjalnych, zmian w organizacji pracy, określenia czytelnych zasad awansowania.

Kwestie płacy

Najczęściej spory zbiorowe są wszczynane ze względu na warunki płacowe, tj. dotyczące wysokości i struktury wynagrodzeń oraz innych świadczeń związanych z pracą. Jest to szeroki katalog spraw. W orzeczeniu z 18 kwietnia 1994 r. (KAS 1/94, OSNP 1994/12/201) Kolegium Arbitrażu Społecznego przy Sądzie Najwyższym uznało, że spór o określenie podstawy obliczenia szczególnego składnika wynagrodzenia górników, jakim jest dodatkowa nagroda roczna (tzw. 14-ta pensja), jest sporem zbiorowym pracy.
Taki konflikt może także powstać na tle świadczeń socjalnych, a zatem wszelkiego rodzaju zapomóg, pożyczek, dopłat, ulgi (np. korzystanie z pomieszczeń, lokali, domków letniskowych itp.). Spór taki może też dotyczyć np. żądania przekazania na rachunek bankowy zakładowego funduszu świadczeń socjalnych odsetek od zaległych kwot, które powinny zostać nań przekazane w wysokości i terminach określonych w art. 5 i 6 ustawy z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (t.j. Dz.U. z 1996 r., nr 70, poz. 335 z późn. zm.). Żądanie to nie ma wprawdzie oparcia w przepisach określających obowiązek wypłacania składek, natomiast może być uzasadnione z uwagi na szczególny interes pracowników (załogi) i stać się przedmiotem zobowiązania ustanowionego przez kolegium arbitrażu społecznego (orzeczenie Kolegium Arbitrażu Społecznego przy Sądzie Najwyższym z 17 października 1996 r., KAS 2/1996, OSNP 1997/10/180).

Wolności związkowe

Również prawa i wolności związków zawodowych mogą być powodem sporu. Są to wszelkie kwestie związane z niezależnością i samorządnością związków zawodowych oraz prawem do tworzenia i wstępowania do nich. Na tej podstawie dopuszczalny będzie zatem spór zbiorowy w razie szykanowania lub dyskryminowania działaczy związkowych, naruszania kompetencji związków zawodowych lub próby ingerowania w statutowa działalność związku.

Treść układu zbiorowego

Zgodnie z art. 4 ust 2 ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych, jeżeli spór dotyczy treści układu zbiorowego pracy lub innego porozumienia, którego stroną jest organizacja związkowa, wszczęcie i prowadzenie sporu o zmianę układu lub porozumienia może nastąpić nie wcześniej niż z dniem ich wypowiedzenia. Dopóki więc wskazane wewnątrzzakładowe źródła prawa pracy obowiązują, nie jest możliwe wszczęcie sporu zbiorowego dotyczącego ich treści. Przedmiotem takiego sporu może być jednak np. odmowa podjęcia przez pracodawcę rokowań w sprawie zawarcia układu zbiorowego pracy lub brak realizacji przez pracodawcę obowiązującego układu zbiorowego (innego porozumienia, którego stroną jest organizacja związkowa).

Bez indywidualnych żądań

Nie jest dopuszczalne prowadzenie sporu zbiorowego w celu poparcia indywidualnych roszczeń pracowniczych, jeżeli ich rozstrzygnięcie jest możliwe w postępowaniu przed organem rozstrzygającym takie spory. Organem tym jest niewątpliwie sąd pracy. W wyroku z 5 czerwca 1996 r. (I PRN 37/96, OSNP 1997/3/36) Sąd Najwyższy uznał, że spór na tle przewidzianego w art. 31 ust. 1 ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (t.j. Dz.U. z 2001 r. nr 79, poz. 854 z późn. zm.) prawa do zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji w zarządzie zakładowej organizacji związkowej jest sporem z zakresu prawa pracy. Na podstawie tego przepisu podwładny może domagać się przed sądem zobowiązania firmy do zwolnienia go od pracy. Z powyższego wynika zatem, że taki spór ma charakter indywidualny, a odmowa zwolnienia podwładnego ze świadczenia pracy nie powinna być przedmiotem sporu zbiorowego.
Podstawa prawna
Art. 1 i 4 ustawy z 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (Dz.U. nr 55, poz. 236 z późn. zm.).

Andrzej Marek, sędzia Sądu Okręgowego w Legnicy