Związek zawodowy działający w zakładzie pracy posiada szereg uprawnień w zakresie ochrony samych pracowników oraz szeroko rozumianej ochrony pracy. Niejednokrotnie w celu przeciwstawienia się powstaniu tej organizacji osoby działające z upoważnienia pracodawcy podejmują czynności niezgodne z prawem.

Zakazana dyskryminacja

Jednym z najczęstszych niezgodnych z prawem działań pracodawców jest zwalnianie podwładnych z tytułu ich przynależności do związku zawodowego. Podjęcie takich czynności jest jednak przejawem dyskryminacji.

Pracodawca ma obowiązek udostępniania związkom zawodowym pomieszczeń i urządzeń w celu prowadzenia działalności związkowej.

Pracownik może wystąpić do sądu pracy o uznanie zwolnienia z pracy za niezgodne z prawem, a ponadto związek zawodowy może złożyć stosowne zawiadomienie do organów ścigania. Pracodawcy próbują również wpływać na podwładnych w celu odwiedzenia ich od zamiaru przystąpienia do związku zawodowego, np. grożąc rozwiązaniem umowy o pracę, jak również przyznając im określone przywileje, np. podwyżkę za nieprzystąpienie do organizacji związkowej.
Działania takie mogą być uznane za utrudnianie wykonywania działalności związkowej, również jako przestępstwa skutkujące odpowiedzialnością karną.

Obowiązki zakładu

Pracodawca ma obowiązek udostępniania związkom zawodowym pomieszczeń i urządzeń w celu prowadzenia działalności związkowej.
Jeżeli zatem firma odmawia udostępnienia lokalu oraz urządzeń, lub w sposób uporczywy i niezasadnie uchyla się od spełnienia tego obowiązku albo zamierza udostępnić je po wygórowanej cenie, tym samym uniemożliwiając lub znacznie utrudniając organizacji związkowej prowadzenie działalności, jest to przestępstwo skutkujące odpowiedzialnością karną w postaci grzywny lub kary ograniczenia wolności.
Związek zawodowy może w takiej sytuacji złożyć stosowne zawiadomienie do organów ścigania.
Na wniosek związku zawodowego (oraz za zgodą pracownika) pracodawca zobowiązany jest też potrącać (od wynagrodzeń pracownika) składki związkowe i odprowadzać je na konto bankowe związku. Odmowa realizacji tego obowiązku jest także przestępstwem skutkującym odpowiedzialnością firmy. Ponadto, gdyby brak tych środków spowodował szkodę, związek zawodowy może wystąpić do sądu z powództwem o jej naprawienie.

Podział firmy

Szczególnym rodzajem działań podejmowanych przez firmę, mającym na celu utrudnienie funkcjonowania związku zawodowego jest dokonywanie „podziału” przedsiębiorstwa, w ten sposób, że zostają wydzielone jednostki organizacyjne zakładu pracy, którym nadaje się przymiot pracodawcy.
Pracodawcą w rozumieniu kodeksu pracy jest bowiem każda jednostka organizacyjna, która zatrudnia pracowników, choćby nie posiadała osobowości prawnej. Stąd podejmowane są takie kroki, w wyniku których odrębnymi pracodawcami stają się poszczególne części zakładu pracy (np. oddziały w spółkach).
Na mocy wewnętrznych aktów prawnych (statutów czy regulaminów organizacyjnych całego przedsiębiorstwa) nadaje się im uprawnienia do dokonywania czynności z zakresu prawa pracy (zatrudnienia i zwalniania pracowników, wprowadzania własnych regulaminów wynagradzania itp.).
Należy wyraźnie podkreślić, że takie działania są zgodne z prawem i związek zawodowy nie może przeciwko nim oponować. W celu przeciwdziałania tym zjawiskom może jedynie dostosować swoje struktury organizacyjne.
U każdego z nowych pracodawców musi on zatem utworzyć odrębną zakładową organizację związkową (lub międzyzakładową organizację związkową). Tak stwierdził SN w uchwale składu 7 sędziów z 24 kwietnia 1996 r. (I PZP 38/95, OSNAPiUS 1996/23/353), wskazując, iż zakładową organizacją związkową jest tylko taka organizacja, która obszarem swojego działania obejmuje całego pracodawcę.
Związek nie może bowiem działać wyłącznie w części zakładu pracy (oddziale, wydziale itp.). Stąd, aby był uznany za zakładową organizację związkową, „zmuszony” jest do funkcjonowania w całym zakładzie pracy.

Środki obrony

Jeżeli pracodawca podejmuje powyższe działania zmierzające do utrudnienia powstania lub funkcjonowania związku zawodowego, to mogą być one uznane za sprzeczne z prawem.
Wtedy związkowi zawodowemu przysługuje prawo: wszczęcia sporu zbiorowego (ze strajkiem włącznie), wystąpienia do sądu ze stosownym powództwem lub do Państwowej Inspekcji Pracy w celu przeprowadzenia stosownych czynności kontrolnych i nakazania usunięcia nieprawidłowości.
Podstawa prawna
Art. 1 ustawy z 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (Dz.U. nr 55, poz. 536 z późn. zm.).
Art. 33 i 331 oraz 35 ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (t.j. Dz.U. z 2001 r. nr 79, poz. 854 z późn. zm.).
Art. 3 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).

Janusz Żołyński, radca prawny w KGHM Polska Miedź SA w Lubinie