Ryczałt za nocleg w kabinie pojazdu: Wnioski TK i SN nie do pogodzenia

Sąd Najwyższy potwierdził ostatnio, że podróże służbowe kierowców transportu międzynarodowego można rozliczać na podstawie kodeksu pracy i jego przepisów wykonawczych dotyczących sfery budżetowej. Odmiennego zdania rok temu był jednak Trybunał Konstytucyjny.

Postanowieniem z 20 czerwca 2017 r. Sąd Najwyższy przekazał powiększonemu składowi SN pytanie prawne dotyczące warunków wypłacania należności z tytułu podróży służbowej pracownikowi – kierowcy zatrudnionemu w transporcie międzynarodowym, który wykorzystuje nocleg w kabinie pojazdu. Przyczyną skierowania tego zapytania były wątpliwości prawne co do możliwości stosowania względem kierowców transportu międzynarodowego art. 77⁵ par. 3 kodeksu pracy (dalej: k.p.). Przepis ten pozwala na to, aby w sektorze prywatnym warunki wypłaty należności z tytułu podróży służbowej, w tym ryczałtu na nocleg, były ustalane w układzie zbiorowym pracy albo w regulaminie wynagradzania (ewentualnie umowie o pracę, jeśli pracodawca nie jest objęty układem i nie ma obowiązku ustalenia regulaminu wynagradzania). W przypadku udzielenia odpowiedzi pozytywnej sąd pytający oczekiwał wskazania, czy należności te mogą być wypłacane w wysokości niższej aniżeli wynikająca z rozporządzenia z 19 grudnia 2002 r. dotyczącego sfery budżetowej (rozporządzenia w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju; dalej: rozporządzenie z 2002 r.).

Niekorzystna dla kierowców uchwała SN w sprawie ryczałtów za noclegi

Zobacz również

Sąd Najwyższy w składzie siedmioosobowym 26 października 2017 r. wydał uchwałę (sygn. akt III PZP 2/17), w której udzielił odpowiedzi pozytywnej zarówno na pytanie o stosowanie art. 77⁵ par. 3 k.p. do kierowców transportu międzynarodowego, jak i co do wypłaty im należności na podstawie regulacji wewnątrzzakładowych w wysokości niższej niż przysługująca pracownikom ze sfery budżetowej. Wskazał też, że dopiero gdy ani zakładowe źródła prawa pracy, ani umowa o pracę nie określają wysokości ryczałtu noclegowego dla kierowcy, wówczas – zgodnie z art. 77⁵ par. 5 k.p. – należy się ryczałt w wysokości analogicznej jak dla pracownika budżetówki, ustalony w przepisach wykonawczych do kodeksu pracy.

Ubiegłoroczny wyrok

Wydanie powyższej uchwały przez SN dla niektórych może być zaskoczeniem. Bowiem wydawać by się mogło, że o tym, iż stosowanie art. 77⁵ par. 2, 3 i 5 k.p. do kierowców transportu międzynarodowego jest niedopuszczalne, rozstrzygnął już jednoznacznie Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 24 listopada 2016 r. (sygn. akt K 11/15). W orzeczeniu tym TK uznał bowiem, że niezgodny z konstytucją jest:

● art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców w zw. z art. 77⁵ par. 2, 3 i 5 k.p. w zw. z par. 16 ust. 1, 2 i 4 rozporządzenia z 29 stycznia 2013 r. dotyczącego sfery budżetowej (rozporządzenia w sprawie należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej; dalej: rozporządzenie z 2013 r.) w zakresie, w jakim znajduje zastosowanie do kierowców wykonujących przewozy w transporcie międzynarodowym,

● art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców w zw. z art. 77⁵ par. 2, 3 i 5 k.p. w zw. z par. 9 ust. 1, 2 i 4 rozporządzenia z 2002 r. w zakresie, w jakim znajduje zastosowanie do kierowców wykonujących przewozy w transporcie międzynarodowym.

Po pierwsze, trybunał stwierdził niezgodność z ustawą zasadniczą nie tylko ze względu na niekonstytucyjną, kaskadową konstrukcję art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców (który odsyła do przepisów niższego rzędu aniżeli ustawa). Po drugie uznał, że przepisy rozporządzeń z 2002 r. i 2013 r. nie mogą znaleźć zastosowania także ze względów aksjologicznych. Trybunał, wydając wyrok, wskazał bowiem, że pojęcie podróży służbowej kierowcy w transporcie międzynarodowym jest autonomiczne względem podróży służbowej w rozumieniu kodeksu pracy. Przepisy tego ostatniego, a także wydane do niego przepisy wykonawcze nie uwzględniają bowiem specyfiki wykonywania zawodu kierowcy w transporcie międzynarodowym (w założeniu dotyczą bowiem tylko incydentalnych podróży służbowych, a więc takich, które – inaczej niż w przypadku kierowców – nie stanowią istoty wykonywanej pracy).

Zamiast ryczałtów za noclegi – rekompensata

Trybunał stanął zatem na stanowisku, że przesądzenie przez ustawodawcę, iż art. 77⁵ par. 3–5 k.p. i wydane na podstawie art. 77⁵ par. 2 k.p. przepisy wykonawcze mają mieć zastosowanie do każdego wykonanego przez kierowcę przewozu w transporcie, jest sprzeczne z ratio legis tych przepisów i świadczy o nieadekwatności przyjętego środka w stosunku do regulowanej dziedziny. Taka konkluzja płynąca z wyroku TK nie znalazła jednak odzwierciedlenia w wydanych po nim orzeczeniach Sądu Najwyższego. I to było jedną z przyczyn skierowania omawianego pytania prawnego do poszerzonego składu Sądu Najwyższego.

Wbrew trybunałowi

Po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 24 listopada 2016 r. Sąd Najwyższy wydał kilka wyroków dotyczących sposobu wynagradzania kierowców transportu międzynarodowego. W orzeczeniach tych, pomimo stwierdzenia niekonstytucyjności art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców, SN dopuścił możliwość stosowania art. 77⁵ k.p. względem kierowców w transporcie międzynarodowym, rozstrzygając jednocześnie, że po wyroku TK straciła aktualność uchwała SN z 12 czerwca 2014 r. (sygn. akt II PZP 1/14). Wskazywała ona, że postanowienia zakładowych przepisów prawa pracy regulujących kwestię świadczeń należnych kierowcom zatrudnionym w transporcie międzynarodowym z tytułu podróży służbowych nie mogą przewidywać świadczeń w wysokości niższej niż przewidziane w rozporządzeniu z 2013 r. czy w rozporządzeniu z 2002 r. A to właśnie ta uchwała była przyczyną kierowania w poprzednich latach do sądów przez kierowców zatrudnionych w transporcie międzynarodowym wielu roszczeń o wypłatę ryczałtu za nocleg w sytuacji, w której mieli oni zapewniony nocleg w kabinie samochodu ciężarowego.

Tym samym po wyroku trybunału Sąd Najwyższy poszedł w kierunku zmodyfikowania wysokości należności z tytułu podróży służbowych pracowników – kierowców transportu międzynarodowego. Jednocześnie potwierdził jednak możliwość dochodzenia tych należności na podstawie art. 77⁵ k.p. W tym zakresie dochodzi jednak do oczywistej sprzeczności z wyrokiem trybunału.

Ryczałt za nocleg według zasad regulaminowych

Mianowicie Sąd Najwyższy upatrywał podstawy prawnej do dochodzenia tych należności w art. 2 pkt 7 ustawy o czasie pracy kierowców w związku z art. 77⁵ par. 1 k.p. (alternatywnie – przez odpowiednie stosowanie art. 4 ustawy o czasie pracy kierowców, zgodnie z którym w zakresie nieuregulowanym ustawą stosuje się przepisy kodeksu pracy). Sąd Najwyższy na poparcie swojego stanowiska wskazywał, że art. 77⁵ par. 1 k.p. ma charakter powszechnie obowiązujący i dotyczy także kierowców w transporcie międzynarodowym jako pracowników (por. wyrok SN z 21 lutego 2017 r., sygn. akt I PK 300/15).

Ostatnia uchwała

Jednoznacznym rozstrzygnięciem narastających wątpliwości prawnych było wydanie uchwały z 26 października 2017 r. Na jej mocy SN przyjął, że do kierowców transportu międzynarodowego stosuje się art. 77⁵ k.p., zgodnie z którym w przypadku gdy pracodawca nie uregulował zasad zwrotu należności z tytułu podroży służbowej w układzie zbiorowym pracy, regulaminie wynagradzania lub w umowie o pracę, pracownikowi przysługują takie należności odpowiednio według przepisów dotyczących pracowników budżetówki. Natomiast w przypadku uregulowania kwestii rozliczenia należności z tytułu podróży służbowej w jednej z tych form, SN potwierdził możliwość ich wypłaty w niższej wysokości niż wynikająca z rozporządzeń z 2002 r. i 2013 r.

Uchwała wydana przez SN 26 października 2017 r. wpisuje się więc w dotychczasowe orzeczenia tego sądu wydawane po wyroku TK z 24 listopada 2016 r., w których – pomimo odmiennych wniosków płynących z wyroku trybunału – SN uznaje istnienie materialnoprawnej podstawy dochodzenia należności z tytułu podroży służbowej przez kierowców transportu międzynarodowego w przepisach kodeksu pracy i aktów wykonawczych do niego. Motywy takiego rozstrzygnięcia będą znane dopiero po opublikowaniu uzasadnienia uchwały. Niemniej jednak już teraz można stwierdzić, że będzie mieć ona duże znaczenie dla branży transportowej, gdyż zasadność roszczeń pracowników – kierowców będzie oceniana przez pryzmat regulacji wewnątrzzakładowych. Z jednej strony wydana uchwała doprowadzi do ujednolicenia rozbieżności orzeczniczych, co można ocenić pozytywnie. Z drugiej jednak krytycznie należy spojrzeć na jej odmienny wydźwięk względem wyroku TK. Zdaje się, że SN całkiem pominął aksjologiczne uzasadnienie wyroku trybunału, w którym wskazano na specyfikę podróży służbowej pracowników – kierowców transportu międzynarodowego. Wnioski z obydwu orzeczeń pozostają nie do pogodzenia, gdyż bazują na elementarnie odmiennych założeniach. Tym samym po wydaniu uchwały SN z 26 października 2017 r. powstał nieusuwalny dualizm interpretacyjny.

26 PAŹDZIERNIKA 2017 R.

Uchwała SN

sygn. akt III PZP 2/2017

Ryczałt za nocleg w podróży służbowej kierowcy zatrudnionego w transporcie międzynarodowym może zostać określony w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie wynagradzania albo w umowie o pracę (art. 77⁵ par. 3 k.p.) poniżej 25 proc. limitu, o którym mowa w par. 9 ust. 2 rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju (Dz.U. nr 236, poz. 1991 ze zm.) oraz w par. 16 ust. 2 rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z 29 stycznia 2013 r. w sprawie należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej.

24 LISTOPADA 2016 R.

Wyrok TK

sygn. akt K 11/15

1. Art. 21a ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 1155 ze zm.) w związku z art. 77⁵ par. 2, 3 i 5 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 1666 ze zm.) w związku z par. 16 ust. 1, 2 i 4 rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z 29 stycznia 2013 r. w sprawie należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej (Dz.U. poz. 167) w zakresie, w jakim znajduje zastosowanie do kierowców wykonujących przewozy w transporcie międzynarodowym, jest niezgodny z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

2. Art. 21a ustawy z 16 kwietnia 2004 r. powołanej w punkcie 1 w związku z art. 77⁵ par. 2, 3 i 5 ustawy z 26 czerwca 1974 r. powołanej w punkcie 1 w związku z par. 9 ust. 1, 2 i 4 rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju (Dz.U. nr 236, poz. 1991 ze zm.) w zakresie, w jakim znajduje zastosowanie do kierowców wykonujących przewozy w transporcie międzynarodowym, jest niezgodny z art. 2 konstytucji.

Podstawa prawna

Art. 21a ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 1155 ze zm.).

Art. 77⁵ par. 2, 3 i 5 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 1666 ze zm.).

Par. 16 ust. 1, 2 i 4 rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z 29 stycznia 2013 r. w sprawie należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej (Dz.U. poz. 167).

Par. 9 ust. 1, 2 i 4 rozporządzenia z 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju (Dz.U. nr 236, poz. 1991 ze zm.).

Łukasz Kuczkowski Radca prawny, Master of Executive MBA, Partner. Kieruje biurem kancelarii Raczkowski Paruch w Poznaniu. Od ponad 12 lat doradza klientom w zakresie prawa pracy. Posiada szczególnie bogate doświadczenie w zbiorowych stosunkach pracy, w tym w zakresie rozwiązywania i wdrażania układów zbiorowych i innych porozumień ze stroną związkową, gwarancji pracowniczych, prowadzenia sporów zbiorowych i negocjacji ze związkami zawodowymi. Prowadził szereg restrukturyzacji pracowniczych obejmujących zarówno zwolnienia grupowe, jak i programy dobrowolnych odejść oraz inne formy zmniejszania poziomu zatrudnienia. Doradza przy zatrudnianiu kadry menedżerskiej wysokiego szczebla. Bardzo często reprezentuje klientów przed sądami pracy. Ma dużą znajomość branży transportowej i produkcyjnej. Pracował w renomowanych polskich kancelariach.

Paula Koczara Radca prawny, Senior Associate w praktyce prawa pracy kancelarii Bird & Bird. Doradza klientom od 2011 r. Specjalizuje się w zagadnieniach dotyczących indywidualnego i zbiorowego prawa pracy. Posiada także doświadczenie w prowadzeniu spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, w tym obsłudze procesów zbiorowych przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych. Wspiera przedsiębiorców w bieżącym doradztwie związanym z prawem pracy ze szczególnym uwzględnieniem kształtowania polityk wynagradzania, benefitach pracowniczych, zgodności z przepisami dotyczącymi równego traktowania w zatrudnieniu. Posiada doświadczenie w prowadzeniu spraw związanych z projektami restrukturyzacyjnymi i zwolnieniami grupowymi, prawno-pracowniczymi aspektami połączeń spółek, negocjacjami porozumień grupowych i prowadzeniem sporów zbiorowych. Przed dołączeniem do Bird & Bird zdobywała doświadczenie w polskich kancelariach prawnych. Poprzednio pracowałam w renomowanej butikowej kancelarii prawa pracy. Jest absolwentką Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz polityki społecznej na Uniwersytecie Ekonomicznym w Poznaniu, gdzie ukończyła także studia doktoranckie na kierunku ekonomia. Aktualnie przygotowuje rozprawę doktorską poświęconą ekonomicznym aspektom ubezpieczeń społecznych. Jest radcą prawnym w Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Poznaniu.