W powszechnej świadomości nabycie spadku jawi się jako dziedziczenie prawa własności rzeczy ruchomych, jak np. samochodu oraz nieruchomości, takie rozumienie jest jednak zbyt wąskie. Spadek to ogół cywilnoprawnych i majątkowych praw oraz obowiązków przysługujących spadkodawcy w chwili jego śmierci.
Są to zatem nie tylko rzeczy materialne, ale również inne prawa, w tym prawa o charakterze rzeczowym, jak na przykład prawo użytkowania wieczystego, zastaw i hipoteka, ale tylko wraz z wierzytelnością, którą zabezpieczają, a także przykładowo prawa i obowiązki wynikające ze stosunków zobowiązaniowych, w tym np. z umów kredytowych. Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą tj. np. prawo do alimentów i obowiązek ich świadczenia, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami, przykładowo prawo najmu lokalu mieszkalnego, prawo do sumy ubezpieczenia przypadającej uprawnionemu, czy też dyspozycja wkładem na wypadek śmierci. Do długów spadkowych zalicza się przede wszystkim zobowiązania, które spadkobierca zaciągnął za życia.
W jaki sposób i w jakim terminie odrzucić spadek?
Zasadą jest prosta. Spadkobierca może przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi, jest to tzw. przyjęcie proste bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności – tzw. przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza albo może też spadek odrzucić. Spadkobierca jest zobligowany w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o tytule swego powołania, złożyć przed sądem lub przed notariuszem oświadczenie o przyjęciu albo odrzuceniu spadku. Jak rozumieć pojęcie „dowiedzenia się” o tytule powołania? W orzecznictwie przyjęto, że liczy się moment powzięcia przez spadkobiercę wiarygodnej informacji o tym, że został on do danego spadku powołany z ustawy albo z testamentu. W praktyce, w razie dziedziczenia ustawowego, jest to moment dowiedzenia się przez spadkobiercę o śmierci spadkodawcy. Natomiast w przypadku dziedziczenia testamentowego jest to moment dowiedzenia się o powołaniu do spadku, tj. powzięcie wiedzy zarówno o samym testamencie, jak i o śmierci testatora.
Co w przypadku, gdy rodzic odrzuci spadek? Czy decyzja ta rozciąga się na małoletnie dzieci?
W razie odrzucenia spadku przez rodzica dziedziczącego z ustawy, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych.Natomiast w przypadku, gdy dzieci te nie dożyły otwarcia spadku, ich udział przypada dalszym zstępnym np. wnukom. Oświadczenie o odrzuceniu spadku nie rozciąga się na małoletnich zstępnych, każdy z nich, w razie powołania do dziedziczenia, jest zobligowany do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku bądź przyjęciu wprost.Termin do złożenia oświadczenia o odrzuceniu bądź przyjęciu spadku zaczyna swój bieg w stosunku do spadkobiercy powołanego w dalszej kolejności od momentu, w którym dotarła do niego wiadomość o odrzuceniu spadku przez powołanego do dziedziczenia w bliższej kolejności. W razie braku złożenia oświadczenia w tym zakresie, małoletni nabywa spadek z dobrodziejstwem inwentarza.
W większości przypadków nie trzeba będzie uzyskiwać zezwolenia sądu na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego.
W jeszcze obowiązującym stanie prawnym sytuacja komplikowała się, gdy do spadku powołane było małoletnie dziecko. W judykaturze ugruntowany jest pogląd, że złożenie przez rodziców w imieniu małoletniego dziecka oświadczenia o odrzuceniu bądź przyjęciu spadku stanowi czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2018 roku, sygn. akt: III CZP 102/17), stąd też zgodnie z art. 101 § 3 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego konieczne stawało się wystąpienie przez rodziców małoletniego do sądu opiekuńczego o wydanie zezwolenia na złożenie w imieniu dziecka oświadczenia o odrzuceniu bądź przyjęciu spadku. Mając na względzie interes majątkowy dziecka, a przede wszystkim jego ochronę przed dziedziczeniem długów, do art. 101 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dodano § 4, który umożliwia dokonanie czynności odrzucenia spadku w imieniu dziecka przez rodzica, któremu w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, gdy jest dokonywane za zgodą drugiego z rodziców, któremu również w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, albo gdy jest dokonywane wspólnie przez rodziców bez konieczności wnioskowania o wydanie przez sąd opiekuńczy zezwolenia w tym zakresie (albo sąd spadku, gdy spadek odrzucają inni zstępni rodziców tego dziecka w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku). Omawiana zmiana wchodzi w życie z dniem 15 listopada 2023 r.
Kiedy nadal konieczne będzie uzyskanie zezwolenia sądu na odrzucenie spadku przez dziecko?
W sytuacji, gdy rodzice nie są w stanie wypracować wspólnego stanowiska w zakresie odrzucenia spadku przez małoletnie dziecko konieczne będzie uzyskanie zezwolenia sądu w tym zakresie. Niejednokrotnie postępowanie przed sądem opiekuńczym przekraczało czas, który pozostawał małoletniemu dziecku powołanemu do dziedziczenia do złożenia oświadczenia w zakresie przyjęcia bądź odrzucenia spadku. Przepisy prawne nie regulowały wprost czy termin na złożenie tego oświadczenia ulegał przerwaniu czy też zawieszeniu. Jak podkreśla adwokat Teresa Węgierek specjalizująca się w sprawach spadkowych: „orzecznictwo Sądu Najwyższego w aktualnym stanie prawnym faktycznie nadawało pewien kierunek wykładni przepisów, jednak nie było w tym przedmiocie rozstrzygające”. Również tę kwestię uregulował ustawodawca nowelizacją kodeksu cywilnego, która wchodzi w życie 15 listopada 2023 r. W art. 1015 § 12 kodeksu cywilnego przewidziano, że jeżeli złożenie oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zezwolenia sądu, bieg terminu do złożenia oświadczenia ulega zawieszeniu na czas trwania postępowania sądowego w tym przedmiocie. Jak podkreśla adwokat Teresa Węgierek: „termin na złożenie oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku określony w art. 1015 § 1 k.c. ma nadal charakter zawity. Jego upływ powoduje więc doniosły skutek – utratę uprawnienia do złożenia oświadczenia o przyjęciu wprost lub odrzuceniu spadku – i tego wejście w życie ustawy nowelizującej nie zmienia. Nowe przepisy sprawiają jednak, że Sądy nie powinny mieć już wątpliwości, jak ustalić upływ sześciomiesięcznego terminu w stosunku do spadkobierców niemających pełnej zdolności do czynności prawnych (w tym także małoletnich dzieci), co do których nie będzie miał zastosowania nowy uproszczony tryb odrzucenia spadku, zakładający brak konieczności uzyskania uprzedniej zgody sądu opiekuńczego na tę czynność (przypadki te regulować będzie wprowadzony nowelizacją art. 101 § 4 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.). W sytuacjach nieobjętych więc wskazaną wyżej zmianą opiekun, chcąc spadek w imieniu dziecka lub podopiecznego odrzucić, będzie musiał, tak jak to było dotychczas, najpierw uzyskać na dokonanie tej czynności zgodę właściwego sądu i bez doprecyzowania w art. 1015 § 12 k.c. nadal istniałaby wątpliwość, jaki wpływ na bieg terminu na odrzucenie spadku miałoby wystąpienie z wnioskiem o zgodę na dokonanie tej czynności w imieniu podopiecznego. Od wejścia w życie nowelizacji skutek ten przesądzi ustawa i dojdzie do zawieszenia biegu terminu z art. 1015 § 1 k.c. Nowelizacja powinna więc pozytywnie wpłynąć na szybkość i jednolitość procedowania tych spraw”.
Podsumowanie
Komentowana zmiana przyspieszy i uprości postępowanie spadkowe bez uszczerbku dla interesów majątkowych małoletniego dziecka. Jak wynika z uzasadnienia projektu ustawy wprowadzającej omawiane zmiany, ustawodawca wyszedł z założenia, że u podstaw wprowadzonego rozwiązania leży swoiste domniemanie faktyczne, że spadek odrzucony przez rodzica powołanego do spadku jest najprawdopodobniej zadłużony i kwestia jego odrzucenia w imieniu dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską tego rodzica nie musi być poddawana ocenie sądu. Zakłada się bowiem, że rodzic odrzucając spadek dokonał już wstępnej kontroli składu spadku i wydał ocenę negatywną niejako co do „opłacalności” jego dziedziczenia. W związku z tym, zasadnym jest przyjęcie, że rodzic nie chce, by ewentualne długi odziedziczyło również jego dziecko. Proponowane rozwiązanie nie stwarza zatem zagrożenia dla interesów majątkowych małoletniego. Co ważne, przepisy w nowym brzmieniu będą miały zastosowanie do spraw wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie ustaw nowelizowanych tj. przed dniem 15 listopada 2023 roku.