Niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie czy zatrzymanie mogą rodzić rozmaite skutki - nie tylko w sferze psychicznej, ale także w sferze finansowej osoby oskarżonej, aresztowanej lub zatrzymanej. Warto zatem wiedzieć, że polskie prawo przewiduje możliwość uzyskania stosownego odszkodowania i zadośćuczynienia w takiej sytuacji.
W jakich przypadkach przysługuje odszkodowanie i zadośćuczynienie?
Przysługują one:
- oskarżonemu, który w wyniku wznowienia postępowania, kasacji lub skargi nadzwyczajnej, został uniewinniony lub skazany na łagodniejszą karę, a także w sytuacji gdy po uchyleniu skazującego orzeczenia postępowanie umorzono wskutek okoliczności, których nie uwzględniono we wcześniejszym postępowaniu;
- osobie niewątpliwie niesłusznie aresztowanej lub zatrzymanej.
Odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługiwać będzie także osobie, wobec której zastosowano środki zabezpieczające, w warunkach określonych w art. 552 §1 i §2 k.p.k. Przypomnijmy, że środkami zabezpieczającymi są obecnie: elektroniczna kontrola miejsca pobytu, terapia, terapia uzależnień, pobyt w zakładzie psychiatrycznym, a także (gdy ustawa tak stanowi) tytułem środka zabezpieczającego można orzec nakaz i zakazy określone w art. 39 pkt 2-3 Kodeksu karnego.
Odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługują od Skarbu Państwa. Należy rozróżnić te dwa pojęcia od siebie, gdyż każda z tych instytucji prawnych ma za zadanie rekompensować odmienny charakter „strat”. Odszkodowanie odnosi się do poniesionej szkody, zaś zadośćuczynienie zasądza się za doznaną krzywdę. Szkoda oraz krzywda muszą wynikać z wykonania w całości lub w części kary, której osoba wnioskująca nie powinna była ponieść. Świetnie wyjaśniają tę różnicę pojęciową następujące orzeczenia:
„Pojęcie szkody jest tożsame z pojęciem, które wypracowano w prawie cywilnym. Powszechnie przyjmuje się tzw. metodę dyferencyjną ustalania wysokości szkody materialnej, czyli ustalenie różnicy między stanem majątkowym obecnym, a stanem majątkowym, jaki by istniał, gdyby nie wystąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. Zgodnie z art. 361 § 2 KC szkoda polega na stracie, którą poszkodowany poniósł oraz na utracie korzyści, które mógłby uzyskać, gdyby zdarzenia wywołującego szkodę nie było (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 października 2020 r., sygn. akt II KK 16/20).
„Krzywda stanowiąca szkodę niemajątkową dotyczy w szczególności sfery psychiki danej osoby i jej przeżyć wewnętrznych. Zadośćuczynienie, wobec niewymierności szkody niemajątkowej, ma zrównoważyć negatywne przeżycia i jest swoistego rodzaju rekompensatą za naruszenie dóbr osobistych. Powinno mieć charakter kompensacyjny, wobec czego jego wysokość z jednej strony musi przedstawiać wartość ekonomicznie odczuwalną, z drugiej strony powinno być utrzymane w rozsądnych granicach. Nie może jednak stanowić nieuzasadnionego wzbogacenia się osoby wnioskującej” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 9 czerwca 2020 r., sygn. akt II AKa 393/19).
Pamiętajmy, że odszkodowanie i zadośćuczynienie mogą dotyczyć rożnych etapów postępowania karnego – etapu przygotowawczego w przypadku tymczasowego aresztowania oraz zatrzymania, jak i po uprawomocnieniu się już wyroku skazującego.
Należy zaznaczyć, że odpowiedzialność Skarbu Państwa za wskazane wyżej błędy wymiaru sprawiedliwości, opiera się na zasadzie ryzyka. „Wystarczającą podstawą do żądania odszkodowania jest stwierdzenie zaistnienia faktu będącego podstawą roszczenia odszkodowawczego bez potrzeby udowodnienia winy władzy publicznej (Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. Sakowicz, wyd. 9, 2014).
Jakich kwot możemy się domagać w ramach odszkodowania i zadośćuczynienia?
Niestety, a może na szczęście, nie ma jakiegoś przelicznika wskazującego konkretną kwotę, jaka należy się za dzień niesłusznie spędzony w zakładzie karnym, czy na Komisariacie Policji. Sąd, przy orzekaniu, weźmie pod uwagę na pewno długość czasu pozbawienia wolności (odpowiednio aresztowania lub zatrzymania), rodzaj zarzutu postawionego wnioskodawcy i związany z tym rygor odbywania tymczasowego aresztowania lub kary pozbawienia wolności, wiek i stan zdrowia osoby, której dotyczy wniosek o zasądzenia odszkodowania/zadośćuczynienia, jej wcześniejszą karalność, skutki w sferze psychiki, a także skutki w sferze zawodowej i finansowej, a także sytuację rodzinną tej osoby.
„Wysokość zadośćuczynienia za niesłuszne pozbawienie wolności zależy w szczególności od długości okresu, w ciągu którego wnioskodawca był niepotrzebnie osadzony. Kolejnymi przesłankami są warunki pobytu w jednostce penitencjarnej, możliwość korzystania z opieki medycznej i psychologicznej, możliwość utrzymywania kontaktu z rodziną, kwestia, czy stosowano wobec osoby pozbawionej wolności w sposób bezprawny przemoc, a także wpływ izolacji na życie i zdrowie osoby bezprawnie pozbawionej wolności przy uwzględnieniu jej zawodowej i społecznej roli” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 11 września 2019 r., sygn. akt II AKa 117/19).
Musimy mieć na uwadze, że odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługują jedynie za niewątpliwie niesłuszne aresztowanie, zatrzymanie czy pozbawienie wolności. Nie wystarczy zatem sama niesłuszność ich zastosowania - musi ono być niewątpliwie niesłuszne.
Który sąd będzie właściwy do złożenia wniosku o zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienia?
Wniosek (nie pozew) składamy w sądzie okręgowym, w którego okręgu wydano orzeczenie w pierwszej instancji, a w wypadku niesłusznego aresztowania lub zatrzymania - w sądzie okręgowym właściwym ze względu na miejsce, w którym nastąpiło zwolnienie tymczasowo aresztowanego lub zwolnienie zatrzymanego.
Orzeka jeden sędzia wyrokiem na rozprawie, zaś stronami postępowania jest wnioskodawca, prokurator oraz Skarb Państwa. Co dość ważne, postępowanie to jest wolne od kosztów sądowych. W razie uwzględnienia roszczeń choćby w części, wnioskodawcy przysługuje od Skarbu Państwa zwrot uzasadnionych wydatków, w tym z tytułu ustanowienia jednego pełnomocnika.
Trzeba pamiętać, że roszczenie o zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienia przedawniają się po upływie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia dającego podstawę do odszkodowania i zadośćuczynienia, zaś w wypadku tymczasowego aresztowania - od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, w razie zaś zatrzymania - od daty zwolnienia.
W razie naprawienia szkody oraz zadośćuczynienia za krzywdę Skarb Państwa ma roszczenie zwrotne do osób, które swoim bezprawnym działaniem spowodowały niesłuszne skazanie, zastosowanie środka zabezpieczającego, niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie.
Warto, końcowo już, wspomnieć o kwestiach podatkowych w kontekście przyznanego danej osobie odszkodowania za niesłuszne tymczasowe aresztowanie (skazanie, zatrzymanie). Jak orzekł Naczelny Sąd Administracyjny, „domaganie się przez Państwo korzyści wynikających z własnego, bezprawnego działania polegającego na niewątpliwie niesłusznym aresztowaniu narusza zasadę demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej - sformułowaną w art. 2 Konstytucji RP” (wyrok NSA z dnia 11 kwietnia 2019 r., sygn. akt II FSK 1038/17).