Sankcjom za naruszanie praw człowieka często towarzyszy atmosfera pewnej egzotyczności. Tymczasem zagadnienie to na dobre przylgnęło do biegnącego przez polskie podwórza łańcucha dostaw rodzimych przedsiębiorstw. Polskie firmy powinny podjąć kroki zapobiegawcze, aby uchronić się przed negatywnymi konsekwencjami naruszeń praw człowieka dokonywanych przez osoby trzecie.
Na początku grudnia 2020 r. Rada Unii Europejskiej przyjęła Rozporządzenie (UE) 2020/1998 w sprawie środków ograniczających stosowanych w sytuacji poważnych pogwałceń i naruszeń praw człowieka. Ustanawia ono nakaz zablokowania przepływu wszelkich środków finansowych i zasobów gospodarczych powiązanych z osobami zaangażowanymi w naruszenia praw człowieka wymienione w rozporządzeniu i wciągniętych na listę załącznika nr 1 do niego.
Oznacza to w zasadzie, że w chwili gdy Rada UE uwzględni dany podmiot na liście załącznika nr 1, jego dotychczasowi partnerzy biznesowi mają natychmiast zaprzestać udostępniania temu podmiotowi lub na jego rzecz – pośrednio lub bezpośrednio – funduszy oraz zasobów gospodarczych.
Co mówi rozporządzenie
Rozporządzenie (UE) 2020/1998 ustanawia stan pewnego rodzaju izolacji gospodarczej podmiotu wpisanego na listę załącznika nr 1. Ma on zostać odcięty od źródeł i możliwości prowadzenia działalności naruszającej prawa człowieka. Siłą rzeczy nakaz izolacji gospodarczej dotyka też pośrednio jednostki do tej pory współpracujące z objętym nią podmiotem. Izolacja przyjmuje formę zamrożenia środków finansowych i zasobów gospodarczych oraz zaprzestania realizacji roszczeń.
Zamrożenie zasobów gospodarczych oznacza zakaz obrotu środkami gospodarczymi z podmiotem z listy załącznika nr 1 tak, aby uniemożliwić mu jakiekolwiek pozyskiwanie środków finansowych, towarów lub usług. Zabronione są więc np. sprzedaż towarów oraz wynajem urządzeń lub przestrzeni. Zamrożenie środków finansowych oznacza zapobieganie wszelkim ruchom, które umożliwiłyby korzystanie z nich podmiotowi z listy.
Jednocześnie od chwili uwzględnienia podmiotu na liście załącznika nr 1 obowiązuje zakaz zaspokajania jakichkolwiek jego roszczeń w związku z umową lub inną transakcją, w tym roszczeń o naprawienie szkody, roszczeń wynikających z gwarancji, o przedłużenie terminu płatności lub o spłatę gwarancji lub zabezpieczeń.
Rozporządzenie ustanawia wyraźny zakaz działań mających na celu świadome i umyślne obejście omówionych powyżej reguł.
Automatyzm nakazu
Opisany powyżej nakaz izolacji gospodarczej zaczyna obowiązywać automatycznie w chwili wpisania danego podmiotu na listę załącznika nr 1. Nie będzie wydawana żadna osobna decyzja administracyjna skierowana indywidualnie przeciwko niemu lub jego partnerom biznesowym. Dlatego też przedsiębiorstwa powinny monitorować listę załącznika nr 1.
Od ogólnego zakazu udostępniania środków istnieją pewne wyjątki, m.in. w odniesieniu do podstawowych potrzeb humanitarnych, ochrony wierzycieli i przyjmowania płatności na rachunki podmiotów ujętych na liście. Wyjątki te muszą jednak zostać najpierw zatwierdzone przez organy administracyjne danego państwa członkowskiego. Przedsiębiorstwo objęte generalnym nakazem izolacji nie jest więc upoważnione do podejmowania samodzielnej decyzji o spełnieniu przesłanek do zastosowania wyjątku, może jedynie zwrócić się o wydanie stosownego zatwierdzenia.
Obowiązek współpracy
Na mocy rozporządzenia (UE) 2020/1998 przedsiębiorstwa są objęte obowiązkami współpracy z właściwymi organami państwowymi oraz natychmiastowego udzielenia im wszelkich informacji, które ułatwiłyby przestrzeganie przepisów rozporządzenia.
Co ważne, podmiot poproszony o taką kooperację jest zobowiązany do jej wykonania bez względu na obowiązujące przepisy dotyczące sprawozdawczości, poufności i tajemnicy zawodowej. Próba powołania się na tajemnicę przedsiębiorstwa, podpisaną umowę o poufności albo obowiązek zachowania poufności w związku z wykonywanym zawodem nie będzie więc skuteczna.
Zakres odpowiedzialności
Za nieprzestrzeganie postanowień rozporządzenia grożą sankcje. Nie są one jednak w nim zdefiniowane i zostaną określone przez państwa członkowskie. Muszą one natychmiast ustanowić przepisy dotyczące kar mających zastosowanie w przypadkach naruszeń przepisów rozporządzenia oraz wprowadzić wszelkie środki niezbędne do zapewnienia ich stosowania. Przewidziane kary muszą być skuteczne, proporcjonalne oraz odstraszające.
Mogą być one nakładane nie tylko na przedsiębiorstwa i organy, lecz także indywidualnie na dyrektorów lub pracowników ponoszących odpowiedzialność za postępowanie niezgodne z przepisami rozporządzenia. Od odpowiedzialności można się uwolnić, udowadniając działanie w dobrej wierze i w przekonaniu o zgodności z rozporządzeniem, jednakże tylko do granic niedbalstwa.
Polska nie wydała jeszcze stosownych przepisów sankcyjnych.
Dopasowanie systemów zgodności
W celu uchronienia się przed negatywnymi konsekwencjami nieprzestrzegania przepisów rozporządzenia przedsiębiorstwa potrzebują skutecznej strategii zarządzania ryzykiem związanym z międzynarodowym łańcuchem dostaw. Działania, które może podjąć przedsiębiorstwo, to np.:
■ wprowadzenie lub poszerzenie kontroli listy sankcji o nowe przepisy dotyczące łamania praw człowieka,
■ wystosowanie odpowiedniej informacji do odpowiednich działów firmy w celu zbudowania świadomości prawnej,
■ rozszerzenie wewnętrznych instrukcji roboczych i organizacyjnych dotyczących zgodności z kontrolą importu i/lub eksportu,
■ wprowadzenie skutecznych mechanizmów wewnętrznych zapewniających, że w przyszłości nie będą sprzedawane żadne towary ani dokonywane płatności na rzecz osób znajdujących się na liście załącznika nr 1,
■ sprawdzenie/dostosowanie zakresu polis ubezpieczeniowych D&O.
Przykład Rozporządzenia (UE) 2020/1998 pokazuje, że środki oraz sankcje za naruszanie praw człowieka dotyczą nie tylko podmiotów naruszających obowiązujące przepisy, lecz także podmiotów z nimi powiązanych gospodarczo, nawet jeśli one same nie są zaangażowane w popełnianie naruszeń. Należy wyjść z założenia, że zakres regulacji zostanie rozszerzony. Jednym z celów Planu działania UE dotyczącego praw człowieka i demokracji na lata 2020–2024 jest promowanie globalnego systemu praw człowieka i demokracji. Dla sektora przedsiębiorstw oznacza to m.in. działania w kierunku opracowania, wdrożenia i podniesienia norm dotyczących biznesu i praw człowieka oraz należytej staranności, a także zwiększenie zaangażowania przedsiębiorstw w tworzenie godziwych miejsc pracy, zrównoważony rozwój oraz powiązaną działalność promocyjną w całym łańcuchu dostaw.
