Możliwość otworzenia podstawowego konta będą mieli nie tylko ci, którzy nigdy żadnego nie posiadali, lecz także ci, którzy z jakichś przyczyn swoją współpracę z bankiem zakończyli.
Wszystkie istotne przepisy dotyczące podstawowego rachunku płatniczego znajdują się w rozdziale 7 ustawy o usługach płatniczych. Chodzi konkretnie o art. od 59ia do 59ih. Pierwszy z tych przepisów wskazuje, kto będzie musiał świadczyć usługi. Brzmi on na pozór skomplikowanie, gdyż stanowi, iż „dostawcy, o których mowa w art. 4 ust. 2 pkt 1–3 i 9, z wyłączeniem Krajowej Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej, oferujący usługi związane z prowadzeniem rachunków płatniczych dla konsumentów, są obowiązani do świadczenia usługi prowadzenia podstawowego rachunku płatniczego”. W praktyce jednak krąg podmiotów zobowiązanych do prowadzenia bezpłatnych rachunków jest czytelny. Od lutego będą to musiały robić wszystkie banki krajowe i zagraniczne, instytucje kredytowe oraz spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe (z wyłączeniem Kasy Krajowej SKOK).
To oznacza, że mówienie o możliwości założenia darmowego rachunku w banku jest pewnym uproszczeniem. Równie dobrze bezpłatny rachunek będzie można założyć w SKOK-u. Do posiadania podstawowego rachunku płatniczego będą uprawnieni konsumenci, dla których żaden dostawca spośród wyżej wymienionych, w ramach działalności wykonywanej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, nie prowadzi innego rachunku płatniczego w walucie polskiej.
I tu ważne zastrzeżenie. W toku prac legislacyjnych zarówno w Sejmie, jak i Senacie podkreślano, że podstawowy rachunek będą mogli założyć ci, którzy do tej pory w ogóle nie mieli konta w banku. Tak też prezentowały to niektóre media. To jednak znaczące uproszczenie. Uchwalony przepis stanowi bowiem inaczej. Wynika z niego, że z bezpłatnych usług skorzystać będą mogli wszyscy ci, którzy w chwili złożenia wniosku nie będą posiadali innego rachunku prowadzonego w walucie polskiej. Nic więc nie stoi na przeszkodzie, by zamknąć konto w banku, które obecnie posiadamy, a następnie złożyć wniosek o założenie podstawowego rachunku.
Jednocześnie ustawodawca postanowił wprowadzić zabezpieczenie przed potencjalną chęcią oszukania systemu. Politycy obawiali się bowiem tego, że niektórzy konsumenci będą chcieli posiadać jednocześnie i podstawowy rachunek do niektórych operacji finansowych, i inny do tych bardziej skomplikowanych. To będzie jednak niemożliwe, gdyż wprowadzono przepis umożliwiający dostawcom usług sprawdzenie w centralnej informacji o rachunkach, czy dana osoba posiada już rachunek płatniczy w walucie polskiej. Jeśli tak – dostawca odmówi założenia bezpłatnego konta. Będzie mógł odmówić również w razie uzasadnionego podejrzenia, że rachunek może służyć finansowaniu terroryzmu lub praniu pieniędzy albo gdy będzie posiadał informację, że dany klient popełnił w przeszłości przestępstwo z wykorzystaniem rachunku płatniczego lub środki pochodzą z przestępstwa. Z odmową spotkają się również potencjalni klienci SKOK-ów, którzy nie są członkami danej kasy. Ustawodawca uznał bowiem, że w przypadku kas spółdzielczych można wymagać od beneficjenta tego, by był członkiem SKOK-u.
Czy istnieje ryzyko, że przedsiębiorcy będą nadużywali uprawnień do odmawiania zakładania podstawowych rachunków płatniczych? Bardzo nikłe. Do ustawy – Prawo bankowe dodano art. 140d. W nim zaś wskazano, że jeśli bank nie udostępnia usługi podstawowego rachunku płatniczego, Komisja Nadzoru Finansowego może nałożyć na ten bank karę pieniężną w wysokości do 1 000 000 zł, po uprzednim bezskutecznym wezwaniu go do spełnienia tego obowiązku w wyznaczonym terminie. Wątpliwe więc, by którykolwiek z dostawców podjął ryzyko.
Co istotne, instytucje finansowe nie będą mogły także zwlekać z otwarciem rachunku. Gdy bowiem konsument zwróci się z wnioskiem o zawarcie umowy (wzory powinny już niebawem znajdować się na stronach banków i SKOK-ów, będą dostępne także w placówkach bankowych), będzie miał obowiązek zawrzeć taką umowę w ciągu 10 dni. Ewentualnie odmówić otworzenia rachunku z przyczyn wskazanych wyżej.
Wypowiedzenie umowy podstawowego rachunku płatniczego będzie możliwe, gdy:
1) konsument umyślnie albo w wyniku rażącego niedbalstwa wykorzystał rachunek do celów niezgodnych z prawem;
2) istnieje uzasadnione podejrzenie, że środki zgromadzone na rachunku pochodzą z działalności przestępczej lub mają związek z taką działalnością;
3) na rachunku nie dokonano żadnych operacji przez ponad 24 kolejne miesiące, z wyjątkiem operacji z tytułu pobierania opłat lub naliczania odsetek od zgromadzonych na nim środków pieniężnych;
4) klient podał nieprawdziwe informacje lub zataił prawdziwe dane we wniosku o zawarcie umowy podstawowego rachunku płatniczego, jeżeli podanie prawdziwych informacji skutkowałoby odrzuceniem wniosku;
5) zainteresowany nie przebywa legalnie na terytorium państwa członkowskiego UE;
6) konsument zawarł inną umowę rachunku płatniczego, który umożliwia mu wykonywanie transakcji, o których mowa w art. 59ia ust. 3, na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.