Wylot za granicę nie zawsze pozbawi kobietę w ciąży zasiłku chorobowego

Przebywam na zwolnieniu lekarskim, według którego „chory może chodzić”. Będę korzystała ze zwolnienia do końca ciąży. Jeszcze przed urodzeniem dziecka chciałabym odwiedzić rodzinę mieszkającą w innym kraju. Lekarz stwierdził, że nie ma przeciwwskazań do podróży samolotem. Czy nie stracę przez taki wyjazd zasiłku chorobowego?

Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy odwołać się przede wszystkim do art. 17 ust. 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (dalej: ustawa zasiłkowa). Wynika z niego, że ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia. Przepis ten wprowadza zatem dwie odrębne przesłanki utraty prawa do zasiłku chorobowego. Pierwsza z nich to wykonywanie pracy zarobkowej, niezależnie od jej podstawy. W opisywanym przypadku w grę może wchodzić przesłanka druga, a więc wykorzystywanie zwolnienia od pracy niezgodnie z jego celem, którym jest odzyskanie zdrowia. Ustawa zasiłkowa nie precyzuje, jakie czynności mogą być uznane za przeszkodę w odzyskiwaniu zdrowia. Powszechnie jednak ZUS i sądy przyjmują, że zwolnienia lekarskiego nie można traktować jak urlopu wypoczynkowego. Dlatego wyjazd o charakterze turystycznym lub rodzinnym najprawdopodobniej będzie skutkował utratą prawa do zasiłku, gdy ZUS się o nim dowie.

Kwestia oceny wyjazdów z miejsca wskazanego jako miejsce pobytu podczas choroby nie jest jednak tak jednoznaczna, a wyroki sądów potrafią zaskoczyć. W tym kontekście warto jeszcze przypomnieć, że od niedawna także ZUS uznaje, że sam fakt niezastania chorego w domu podczas kontroli wykorzystania zwolnienia lekarskiego nie uprawnia zakładu do automatycznego wydania decyzji o pozbawieniu prawa do zasiłku. ZUS w takich przypadkach zaleca ponowienie kontroli i uzyskanie wyjaśnień od chorego, co było przyczyną nieobecności w domu.

Nie ma zakazu

Zasady utraty prawa do zasiłku chorobowego stosuje się także do kobiet w ciąży. Jeśli ZUS stwierdzi, że wykonują one pracę zarobkową podczas zwolnienia lub wykorzystują je niezgodnie z celem, również może wydać decyzję o braku prawa do zasiłku.

Kobiety w ciąży to jednak specyficzna kategoria chorych, traktowana przez sądy nieco łagodniej. Przykładem może być wyrok Sądu Najwyższego z 17 stycznia 2024 r., sygn. akt I USKP 93/22. SN rozpatrywał sprawę kobiety w ciąży, która w trakcie zwolnienia lekarskiego poleciała z rodziną do Hiszpanii, o czym zawiadomiła ZUS. Zgodnie bowiem z art. 59 ust. 5e ustawy systemowej ubezpieczony jest zobowiązany poinformować płatnika składek oraz ZUS o zmianie adresu pobytu w trakcie niezdolności do pracy, nie później niż w ciągu trzech dni od wystąpienia tej okoliczności. W razie niedopełnienia tego obowiązku przyjmuje się, że zawiadomienie o terminie badania przez lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych albo przez lekarza konsultanta lub dostarczenie posiadanych wyników badań pomocniczych (art. 59 ust. 5 ustawy zasiłkowej) wysłane na adres pobytu wskazany na zaświadczeniu lekarskim o niezdolności do pracy zostało doręczone skutecznie.

W rozpatrywanej przez SN sprawie lekarz prowadzący ubezpieczonej uznał, że nie ma przeszkód do lotów samolotem. ZUS stwierdził, że jest to jednak przykład wykorzystywania zwolnienia od pracy niezgodnie z jego celem. Ponadto w trakcie postępowania sądowego biegła z zakresu ginekologii wskazała, że pacjentka ciężarna przebywająca na zwolnieniu lekarskim (czyli niezdolna do pracy) ma określoną przyczynę niezdolności do pracy i powinna unikać tego, co stanowi zagrożenie ciąży. Zdaniem biegłej podróż samolotem w tym stanie stanowi wykorzystanie zwolnienia niezgodnie z jego celem.

Z wnioskami biegłej SN się nie zgodził. Co ciekawe, jej opinia została uznana za wiarygodną, z wyjątkiem ustalenia, że ciąża odwołującej była zagrożona, bo zdaniem SN nie wynikało to z dokumentów zgromadzonych w aktach sprawy.

SN podkreślił, że przebywanie przez ubezpieczonego poza miejscem zamieszkania nie skutkuje automatyczną utratą prawa do zasiłku, bo taka sankcja nie wynika z art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej. Nie wynika z tego przepisu również bezwzględny zakaz zmiany miejsca zamieszkania. Jeśli podróż nie stanowi wykorzystywania zwolnienia od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia, to przepis ten nie ma zastosowania. Zdaniem SN pozwala on zatem na wyjątki od przebywania w miejscu zamieszkania w sytuacjach uzasadnionych i uprawnionych. Ze względów zdrowotnych może być uzasadniony wyjazd do innego miejsca pobytu dla zachowania lub poprawy stanu zdrowia, czyli także dobrostanu psychofizycznego kobiety w ciąży, pod warunkiem że nie będzie to zagrażać zdrowiu matki i dziecka.

SN stanowczo sprzeciwił się wykładni, zgodnie z którą każdy wyjazd za granicę w okresie niezdolności do pracy oraz każda podróż samolotem pozbawia ubezpieczonego prawa do zasiłku, gdyż tak stanowcza norma z art. 17 ust. 1 nie wynika. Innymi słowy, nie każda podróż samolotem i pobyt za granicą są równoznaczne z wykorzystywaniem zwolnienia lekarskiego w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia. Ustawa zasiłkowa nie stanowi wszak wprost, że w takiej sytuacji ubezpieczony traci prawo do zasiłku, wszystko zależy od indywidualnego przypadku.

SN uznał więc, że podróż samolotem do rodziny za granicę w okresie ciąży, gdy nie było zagrożenia ciąży i przed podróżą lekarz ginekolog nie stwierdził przeciwwskazań położniczych do podróży samolotem, nie była wykorzystaniem chorobowego zwolnienia od pracy niezgodnie z celem tego zwolnienia. Można zatem uznać, że gdyby istniało zagrożenie ciąży, to w takich okolicznościach SN nie przyznałby racji odwołującej i nie zmienił decyzji ZUS. W takiej bowiem sytuacji podróż samolotem byłaby sprzeczna z celem zwolnienia, bo narażałaby kobietę na pogorszenie stanu zdrowia.

Ważne są okoliczności

Można się spodziewać wydania przez ZUS decyzji o braku prawa do zasiłku chorobowego, gdy zakład dowie się o wyjeździe ubezpieczonej. Z uwagi na to, że liczą się indywidualne okoliczności każdej sprawy, w tym stan zdrowia ubezpieczonej, nie można z góry przesądzić, iż także w opisywanej sprawie, gdyby doszło do sporu sądowego, sąd stanie po stronie ubezpieczonej i zmieni decyzję ZUS. Warto jednak w odwołaniu powołać się na stanowisko SN i podkreślić, że wyjazd nie stoi na przeszkodzie odzyskaniu zdrowia, a wręcz jest dla ubezpieczonej korzystny. ©℗