Wylot za granicę nie zawsze pozbawi kobietę w ciąży zasiłku chorobowego

Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy odwołać się przede wszystkim do art. 17 ust. 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (dalej: ustawa zasiłkowa). Wynika z niego, że ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia. Przepis ten wprowadza zatem dwie odrębne przesłanki utraty prawa do zasiłku chorobowego. Pierwsza z nich to wykonywanie pracy zarobkowej, niezależnie od jej podstawy. W opisywanym przypadku w grę może wchodzić przesłanka druga, a więc wykorzystywanie zwolnienia od pracy niezgodnie z jego celem, którym jest odzyskanie zdrowia. Ustawa zasiłkowa nie precyzuje, jakie czynności mogą być uznane za przeszkodę w odzyskiwaniu zdrowia. Powszechnie jednak ZUS i sądy przyjmują, że zwolnienia lekarskiego nie można traktować jak urlopu wypoczynkowego. Dlatego wyjazd o charakterze turystycznym lub rodzinnym najprawdopodobniej będzie skutkował utratą prawa do zasiłku, gdy ZUS się o nim dowie.

Kwestia oceny wyjazdów z miejsca wskazanego jako miejsce pobytu podczas choroby nie jest jednak tak jednoznaczna, a wyroki sądów potrafią zaskoczyć. W tym kontekście warto jeszcze przypomnieć, że od niedawna także ZUS uznaje, że sam fakt niezastania chorego w domu podczas kontroli wykorzystania zwolnienia lekarskiego nie uprawnia zakładu do automatycznego wydania decyzji o pozbawieniu prawa do zasiłku. ZUS w takich przypadkach zaleca ponowienie kontroli i uzyskanie wyjaśnień od chorego, co było przyczyną nieobecności w domu.

Nie ma zakazu

Zasady utraty prawa do zasiłku chorobowego stosuje się także do kobiet w ciąży. Jeśli ZUS stwierdzi, że wykonują one pracę zarobkową podczas zwolnienia lub wykorzystują je niezgodnie z celem, również może wydać decyzję o braku prawa do zasiłku.

Kobiety w ciąży to jednak specyficzna kategoria chorych, traktowana przez sądy nieco łagodniej. Przykładem może być wyrok Sądu Najwyższego z 17 stycznia 2024 r., sygn. akt I USKP 93/22. SN rozpatrywał sprawę kobiety w ciąży, która w trakcie zwolnienia lekarskiego poleciała z rodziną do Hiszpanii, o czym zawiadomiła ZUS. Zgodnie bowiem z art. 59 ust. 5e ustawy systemowej ubezpieczony jest zobowiązany poinformować płatnika składek oraz ZUS o zmianie adresu pobytu w trakcie niezdolności do pracy, nie później niż w ciągu trzech dni od wystąpienia tej okoliczności. W razie niedopełnienia tego obowiązku przyjmuje się, że zawiadomienie o terminie badania przez lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych albo przez lekarza konsultanta lub dostarczenie posiadanych wyników badań pomocniczych (art. 59 ust. 5 ustawy zasiłkowej) wysłane na adres pobytu wskazany na zaświadczeniu lekarskim o niezdolności do pracy zostało doręczone skutecznie.

W rozpatrywanej przez SN sprawie lekarz prowadzący ubezpieczonej uznał, że nie ma przeszkód do lotów samolotem. ZUS stwierdził, że jest to jednak przykład wykorzystywania zwolnienia od pracy niezgodnie z jego celem. Ponadto w trakcie postępowania sądowego biegła z zakresu ginekologii wskazała, że pacjentka ciężarna przebywająca na zwolnieniu lekarskim (czyli niezdolna do pracy) ma określoną przyczynę niezdolności do pracy i powinna unikać tego, co stanowi zagrożenie ciąży. Zdaniem biegłej podróż samolotem w tym stanie stanowi wykorzystanie zwolnienia niezgodnie z jego celem.

Z wnioskami biegłej SN się nie zgodził. Co ciekawe, jej opinia została uznana za wiarygodną, z wyjątkiem ustalenia, że ciąża odwołującej była zagrożona, bo zdaniem SN nie wynikało to z dokumentów zgromadzonych w aktach sprawy.

SN podkreślił, że przebywanie przez ubezpieczonego poza miejscem zamieszkania nie skutkuje automatyczną utratą prawa do zasiłku, bo taka sankcja nie wynika z art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej. Nie wynika z tego przepisu również bezwzględny zakaz zmiany miejsca zamieszkania. Jeśli podróż nie stanowi wykorzystywania zwolnienia od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia, to przepis ten nie ma zastosowania. Zdaniem SN pozwala on zatem na wyjątki od przebywania w miejscu zamieszkania w sytuacjach uzasadnionych i uprawnionych. Ze względów zdrowotnych może być uzasadniony wyjazd do innego miejsca pobytu dla zachowania lub poprawy stanu zdrowia, czyli także dobrostanu psychofizycznego kobiety w ciąży, pod warunkiem że nie będzie to zagrażać zdrowiu matki i dziecka.

SN stanowczo sprzeciwił się wykładni, zgodnie z którą każdy wyjazd za granicę w okresie niezdolności do pracy oraz każda podróż samolotem pozbawia ubezpieczonego prawa do zasiłku, gdyż tak stanowcza norma z art. 17 ust. 1 nie wynika. Innymi słowy, nie każda podróż samolotem i pobyt za granicą są równoznaczne z wykorzystywaniem zwolnienia lekarskiego w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia. Ustawa zasiłkowa nie stanowi wszak wprost, że w takiej sytuacji ubezpieczony traci prawo do zasiłku, wszystko zależy od indywidualnego przypadku.

SN uznał więc, że podróż samolotem do rodziny za granicę w okresie ciąży, gdy nie było zagrożenia ciąży i przed podróżą lekarz ginekolog nie stwierdził przeciwwskazań położniczych do podróży samolotem, nie była wykorzystaniem chorobowego zwolnienia od pracy niezgodnie z celem tego zwolnienia. Można zatem uznać, że gdyby istniało zagrożenie ciąży, to w takich okolicznościach SN nie przyznałby racji odwołującej i nie zmienił decyzji ZUS. W takiej bowiem sytuacji podróż samolotem byłaby sprzeczna z celem zwolnienia, bo narażałaby kobietę na pogorszenie stanu zdrowia.

Ważne są okoliczności

Można się spodziewać wydania przez ZUS decyzji o braku prawa do zasiłku chorobowego, gdy zakład dowie się o wyjeździe ubezpieczonej. Z uwagi na to, że liczą się indywidualne okoliczności każdej sprawy, w tym stan zdrowia ubezpieczonej, nie można z góry przesądzić, iż także w opisywanej sprawie, gdyby doszło do sporu sądowego, sąd stanie po stronie ubezpieczonej i zmieni decyzję ZUS. Warto jednak w odwołaniu powołać się na stanowisko SN i podkreślić, że wyjazd nie stoi na przeszkodzie odzyskaniu zdrowia, a wręcz jest dla ubezpieczonej korzystny. ©℗