Na jakich zasadach można otrzymać rentę rodzinną po zmarłym byłym mężu [Poradnia ubezpieczeniowa]

Jak ustalić podstawę świadczeń chorobowych, gdy pracownik zatrudniony w trakcie miesiąca zachorował już w kolejnym? W jaki sposób ZUS dokonuje rozliczenia emerytury zaliczkowej, która okazała się wyższa niż emerytura ostatecznie przyznana? Dlaczego nie można definitywnie określić, jakie czynności wykonywane przez przedsiębiorcę w czasie choroby spowodują utratę zasiłku chorobowego?

• Na jakich zasadach można otrzymać rentę rodzinną po zmarłym byłym mężu
• Jak ustalić podstawę świadczeń chorobowych, gdy pracownik zatrudniony w trakcie miesiąca zachorował już w kolejnym
• W jaki sposób ZUS dokonuje rozliczenia emerytury zaliczkowej, która okazała się wyższa niż emerytura ostatecznie przyznana
• Dlaczego nie można definitywnie określić, jakie czynności wykonywane przez przedsiębiorcę w czasie choroby spowodują utratę zasiłku chorobowego

Zgodnie z art. 70 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: ustawa emerytalna) wdowa ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli:

• w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat lub była niezdolna do pracy albo
• wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole – 18 lat życia, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej.

Prawo do renty rodzinnej nabywa również wdowa, która osiągnęła wiek 50 lat lub stała się niezdolna do pracy po śmierci męża, nie później jednak niż w ciągu pięciu lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania osób ww. wymienionych.

Trzeba zwrócić uwagę na art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej, zgodnie z którym małżonka rozwiedziona lub wdowa, która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli oprócz spełnienia warunków określonych wyżej miała w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.

Wdowa (ale już nie była małżonka) niespełniająca ww. warunków do renty rodzinnej i niemająca niezbędnych źródeł utrzymania ma prawo do okresowej renty rodzinnej:

• przez okres jednego roku od chwili śmierci męża,
• w okresie uczestniczenia w zorganizowanym szkoleniu mającym na celu uzyskanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, nie dłużej jednak niż przez dwa lata od chwili śmierci męża.

Warto w tym przypadku zwrócić uwagę na wyrok SN z 14 lutego 2023 r., sygn. akt II USKP 221/21. Sąd stwierdził, że fakt wspólnego zamieszkiwania byłych małżonków aż do śmierci jednego z nich nie ma znaczenia dla uprawnień do renty rodzinnej, istotny jest bowiem stan prawny, tj. ustanie małżeństwa w wyniku wyroku rozwodowego i braku prawa do alimentów. Sąd podkreślił, że art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej należy tak rozumieć, że prawo do renty rodzinnej po zmarłym byłym małżonku przysługuje w sytuacji, gdy była małżonka w chwili śmierci byłego zobowiązanego małżonka posiadała prawo do alimentów orzeczone wyrokiem lub ugodą sądową.

Skoro zatem w opisywanej sytuacji była małżonka nie miał zasądzonych alimentów od byłego męża, nie ma prawa do renty rodzinnym.

Zgodnie z art. 36 ust. 1–2 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (dalej: ustawa zasiłkowa) podstawę wymiaru zasiłku chorobowego, przysługującego ubezpieczonemu będącemu pracownikiem, stanowi przeciętne miesięczne wynagrodzenie wypłacone za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc, w którym powstała niezdolność do pracy. Jeżeli niezdolność do pracy powstała przed upływem tego okresu, podstawę wymiaru zasiłku chorobowego stanowi przeciętne miesięczne wynagrodzenie za pełne miesiące kalendarzowe ubezpieczenia.

Z kolei art. 37 ustawy zasiłkowej reguluje zasady postępowania, gdy niezdolność do pracy powstała przed upływem pełnego miesiąca kalendarzowego. Zgodnie z ust. 1 jeżeli niezdolność do pracy powstała przed upływem pełnego miesiąca kalendarzowego ubezpieczenia chorobowego, podstawę wymiaru zasiłku chorobowego stanowi wynagrodzenie, które ubezpieczony będący pracownikiem osiągnąłby, gdyby pracował pełny miesiąc kalendarzowy. W takiej sytuacji podstawę wymiaru zasiłku chorobowego stanowi:

• wynagrodzenie miesięczne określone w umowie o pracę lub w innym akcie, na podstawie którego powstał stosunek pracy, jeżeli wynagrodzenie przysługuje w stałej miesięcznej wysokości;
• wynagrodzenie miesięczne obliczone przez podzielenie wynagrodzenia osiągniętego za przepracowane dni robocze przez liczbę dni przepracowanych i pomnożenie przez liczbę dni, które ubezpieczony będący pracownikiem był obowiązany przepracować w tym miesiącu, jeżeli przepracował choćby jeden dzień;
• kwota zmiennych składników wynagrodzenia w przeciętnej miesięcznej wysokości, wypłacona za miesiąc, w którym powstała niezdolność do pracy, pracownikom zatrudnionym na takim samym lub podobnym stanowisku pracy u pracodawcy, u którego przysługuje zasiłek chorobowy, jeżeli ubezpieczony będący pracownikiem nie osiągnął żadnego wynagrodzenia.

Biorąc powyższe zasady pod uwagę, powstaje pytanie, czy w opisywanej sytuacji do obliczeń wynagrodzenia chorobowego należy przyjąć wynagrodzenie z lutego czy z marca. Odpowiedzi na to pytanie udziela ZUS w swoim komentarzu do ustawy zasiłkowej (komentarz do ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, stanowiący załącznik do wytycznych członka zarządu nadzorującego Pion Świadczeń i Orzecznictwa z 21 sierpnia 2023 r.). Stwierdził, że jeżeli umowa o pracę została zawarta w trakcie miesiąca, a niezdolność do pracy powstała w miesiącu następnym, podstawę wymiaru zasiłku chorobowego stanowi wynagrodzenie pracownika za miesiąc, w którym powstała niezdolność do pracy, tj. za pełny kalendarzowy miesiąc zatrudnienia, po uzupełnieniu.

Należy zatem uznać, że w opisywanej sytuacji do obliczenia wynagrodzenia chorobowego trzeba przyjąć uzupełnione wynagrodzenie za marzec. Uzupełnienie w tym przypadku polega na przyjęciu wynagrodzenia w kwocie określonej w umowie o pracę, ponieważ jest to wynagrodzenie stałe.

Zgodnie z art. 120 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: ustawa zasiłkowa), jeżeli prawo do świadczeń zostało udowodnione, ale zainteresowany nie przedłożył dowodów niezbędnych do ustalenia wysokości świadczeń, organ rentowy przyznaje zainteresowanemu świadczenia w kwocie zaliczkowej zbliżonej do kwoty przewidywanych świadczeń. Organ rentowy przyznaje zainteresowanemu świadczenia zaliczkowe również wtedy, gdy składki należne za okres, z którego ustalono podstawę obliczenia emerytury, zostały zewidencjonowane na koncie ubezpieczonego w terminie uniemożliwiającym ich uwzględnienie w podstawie obliczenia świadczenia w dniu wydania decyzji w sprawie prawa do świadczenia i ustalenia jego wysokości.

Trzeba również zwrócić uwagę na art. 139 ust. 1 ustawy emerytalnej, który stanowi, że ze świadczeń pieniężnych określonych w ustawie emerytalnej – po odliczeniu składki na ubezpieczenie zdrowotne oraz zaliczki i innych należności z tytułu podatku dochodowego od osób fizycznych – podlegają potrąceniu m.in. świadczenia wypłacane w kwocie zaliczkowej.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z 20 września 2017 r., sygn. akt III AUa 49/17, wyjaśnił, że celem wydawania decyzji zaliczkowej jest zapewnienie ubezpieczonemu, którego prawo do emerytury jest niewątpliwe, wypłaty świadczenia, które z reguły jest jeżeli nie jedynym to głównym źródłem utrzymania, mimo istnienia problemów z określeniem wysokości tego świadczenia. Cel taki w sposób oczywisty nie istnieje, jeżeli organ rentowy, ustalając w sposób zaliczkowy wysokość emerytury, jednocześnie zawiesza jej wypłatę z uwagi na nierozwiązanie stosunku pracy przez ubezpieczonego.

Z kolei Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z 26 października 2017 r., sygn. akt III AUa 933/16, wyjaśnił, że wystąpienie błędu organu rentowego, czy też brak tego błędu co do określenia wysokości świadczenia, nie ma żadnego znaczenia prawnego, bo z treści art. 120 ust. 1 ustawy emerytalnej wynika, iż zaliczka jest ustalana jedynie w kwocie zbliżonej do przewidywanego świadczenia, a tym samym świadczenie z definicji ma charakter nietrwały i przede wszystkim prognozowany. Podlega zatem – w razie takiej potrzeby – korekcie w związku z późniejszą decyzją ustalającą ostatecznie wysokość świadczenia. Dlatego sąd uznał, że w sytuacji gdy ubezpieczony pobierał świadczenie w kwocie zaliczkowej, potrąca się należności, które zostały mu wypłacone w zawyżonej kwocie, po ostatecznym rozliczeniu świadczenia. W każdym przypadku wypłaty świadczeń w kwocie zaliczkowej dopuszcza się potrącenie w przypadku ich nadpłaty ze świadczeń bieżących.

Zatem w opisywanej sytuacji należy uznać, że gdyby ostateczna emerytura okazała się niższa niż emerytura zaliczkowa, nadwyżka będzie potrącona z wypłacanej emerytury.

Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy odnieść się do art. 17 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (dalej: ustawa zasiłkowa). Zgodnie z ust. 1 ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia, traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia.

W orzecznictwie przyjmuje się, że wykonywanie w trakcie niezdolności do pracy czynności niezbędnych w kontekście prowadzenia firmy nie wpływa na prawo do zasiłku chorobowego, jednak tak naprawdę wszystko zależy od okoliczności danego przypadku.

Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w postanowieniu z 30 stycznia 2024 r., sygn. akt II USK 263/23. Podkreślił, że nie ma jednego prostego rozwiązania, jeśli chodzi o zastosowanie art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej, a ocena spełnienia przesłanki „wykonywania pracy zarobkowej” jest uzależniona od stanu faktycznego konkretnej sprawy. Nie należy więc oczekiwać kategorycznych wskazań ujednolicających, mających zastosowanie do każdego przypadku. To podstawy faktyczne danego rozstrzygnięcia będą decydowały o zakwalifikowaniu podejmowanych przez ubezpieczonych czynności jako „incydentalnych” bądź „wymuszonych okolicznościami”.

Zatem w opisywanym przypadku przedsiębiorca powinien złożyć odwołanie od decyzji ZUS i przedstawić w nim dokładne okoliczności. Nie sposób jednak przewidzieć, jak w tej sytuacji orzeknie sąd. ©℗