Zdaniem Sądu Najwyższego nie pomoże ono w zwolnieniu ze wszystkich warunków do otrzymania renty z tytułu niezdolności do pracy. Mimo ich posiadania nadal trzeba będzie udowodnić pięć lat okresów składkowych i nieskładkowych w ostatnim dziesięcioleciu.

Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1251; dalej: ustawa emerytalna) pozwala na doliczenie okresów podlegania ubezpieczeniu rolników, za które opłacono składki do KRUS, do wymaganego stażu ubezpieczeniowego, który jest potrzebny do uzyskania z ZUS np. renty z tytułu niezdolności do pracy. Nie można jednak tej zasady stosować rozszerzająco i wszędzie tam, gdzie ubezpieczonemu brakuje okresów ubezpieczenia w ZUS, doliczać okresów podlegania ubezpieczeniu w KRUS albo wręcz okresów tych zastępować. Jednym z takich przypadków, gdy uzupełnianie stażu ubezpieczeniem rolniczym jest niedopuszczalne, zajął się Sąd Najwyższy w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem z 19 września 2023 r., sygn. akt I USKP 97/22, do którego uzasadnienie niedawno opublikowano.

Co wynika z przepisów

Sprawa dotyczyła odwołania wnioskodawczyni, która ubiegała się o rentę rodzinną po swoim mężu i otrzymała decyzję odmowną z powodu braku spełnienia warunków do renty z tytułu niezdolności do pracy przez jej męża. Zgodnie bowiem z art. 65 ustawy emerytalnej renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń. Przy ocenie prawa do renty przyjmuje się, że osoba zmarła była całkowicie niezdolna do pracy.

Pozostałe warunki do przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy bada się, sprawdzając okresy podlegania ubezpieczeniu przez osobę zmarłą, a więc to, czy spełniała ona warunki określone w art. 57‒58 ustawy emerytalnej. Zgodnie z art. 57 ust. 1 tej ustawy renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który spełnił łącznie następujące warunki:

  • jest niezdolny do pracy (ta przesłanka z mocy prawa jest uznawana za spełnioną w przypadku badania prawa do renty rodzinnej);
  • ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy;
  • niezdolność do pracy powstała w okresach wymienionych w ustawie emerytalnej albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów (warunku tego nie stosuje się do ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy);
  • nie ma ustalonego prawa do emerytury powszechnej lub nie spełnia warunków do jej uzyskania.

Powyższy przepis zawiera ogólną przesłankę „wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego”. Rozszerzenie jej zawiera art. 58 ustawy emerytalnej. Zgodnie z jego ust. 1 warunek posiadania wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego uważa się za spełniony, gdy ubezpieczony osiągnął okres składkowy i nieskładkowy wynoszący łącznie co najmniej:

  • 1 rok ‒ jeżeli niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 20 lat;
  • 2 lata ‒ jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 20‒22 lat;
  • 3 lata ‒ jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 22‒25 lat;
  • 4 lata ‒ jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 25‒30 lat;
  • 5 lat ‒ jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat.

Wymieniony w ostatnim punkcie warunek pięciu lat powinien przypadać w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy. Do tego dziesięcioletniego okresu nie wlicza się okresów pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej, renty rodzinnej oraz okresów pobierania świadczenia pielęgnacyjnego lub specjalnego zasiłku opiekuńczego określonych w przepisach o świadczeniach rodzinnych lub zasiłku dla opiekuna określonego w przepisach o ustaleniu i wypłacie zasiłków dla opiekunów, za które nie było obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe.

Sporne w wymienionej wyżej sprawie było rozumienie art. 58 ust. 4 ustawy emerytalnej, zgodnie z którym wymogów zawartych w wymienionym wyżej art. 58 ust. 1 nie stosuje się do ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy, wynoszący co najmniej 25 lat dla kobiety i 30 lat dla mężczyzny, oraz jest całkowicie niezdolny do pracy. Przepis ten stanowi pewnego rodzaju bonus dla osób, które mają wypracowany długi okres składkowy, ale z różnych przyczyn (najczęściej z powodu złego stanu zdrowia) nie przepracowały pięciu lat w ciągu ostatnich 10 lat przed zgłoszeniem wniosku o rentę. SN musiał wyjaśnić, czy wymagane 25/30 lat można uzupełniać o okresy podlegania ubezpieczeniu w KRUS.

Nie można uzupełnić

W rozpatrywanej przez SN sprawie zmarły mąż odwołującej miał udokumentowane prawie 13 lat ubezpieczenia w ZUS oraz ponad 30 lat ubezpieczenia w KRUS. Nie spełnił jednak wymogu posiadania pięciu lat okresów składkowych i nieskładkowych w rozumieniu ustawy emerytalnej w dziesięcioleciu na dzień przed zgonem. Odwołująca domagała się zwolnienia z tego wymogu na podstawie wspomnianego wyżej art. 58 ust. 4 ustawy emerytalnej. Podstawą do jej żądania miał być art. 10 ustawy emerytalnej. Zgodnie z ust. 1‒2 przy ustalaniu prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy przy obliczaniu jej wysokości uwzględnia się również okresy ubezpieczenia społecznego rolników, za które opłacono składki, jeżeli okresy składkowe i nieskładkowe ustalone na zasadach określonych w art. 5‒7 ustawy emerytalnej są krótsze od okresu wymaganego do przyznania renty, w zakresie niezbędnym do uzupełnienia tego okresu.

Zdaniem ZUS, a następnie sądu apelacyjnego (sąd okręgowy przyznał rację odwołującej) ustawodawca przewidział jedynie możliwość uzupełnienia wymaganych okresów składkowych i nieskładkowych w określonych przypadkach. Nie można zastępować okresów podlegania powszechnemu ubezpieczeniu społecznemu (w ZUS) okresem podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników. Przykładem sytuacji, gdy takie zastąpienie nie jest możliwe, jest właśnie art. 58 ust. 4 ustawy emerytalnej. Z przepisu tego wynika bowiem obowiązek wykazania okresów składkowych, a to wyłącza możliwość zastosowania art. 10 ustawy emerytalnej. A tego właśnie domagała się odwołująca. Gdyby przyjąć jej punkt widzenia przedstawiony w skardze kasacyjnej dzięki okresom ubezpieczenia rolniczego, którymi legitymował się jej zmarły mąż, nie musiałaby udowadniać, że jej mąż podlegał ubezpieczeniu przez pięć lat w ostatnim dziesięcioleciu przed śmiercią.

SN z jej stanowiskiem się nie zgodził. Zaznaczył, że zamierzeniem ustawodawcy przy formułowaniu art. 58 ust. 4 było odwołanie się jedynie do okresów składkowych wymienionych w art. 6 ustawy emerytalnej, [ramka]

Okresy składkowe i nieskładkowe

Ustawa emerytalna (art. 6) za składkowe uznaje m.in. okresy:

• ubezpieczenia;

• czynnej służby wojskowej w Wojsku Polskim lub okresy jej równorzędne albo okresy zastępczych form tej służby;

• działalności kombatanckiej, działalności równorzędnej z tą działalnością, a także okresy zaliczane do okresów tej działalności oraz okresy podlegania represjom wojennym i okresy powojenne, określone w przepisach o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego;

• pełnionej w Polsce służby m.in. w Policji (Milicji Obywatelskiej), Straży Granicznej, Służbie Więziennej, Państwowej Straży Pożarnej,

• pobierania zasiłku macierzyńskiego.

Ustawa emerytalna (art. 7) za nieskładkowe uznaje m.in. okresy:

• pobierania:

‒ wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wypłaconego na podstawie przepisów kodeksu pracy,

‒ zasiłków z ubezpieczenia społecznego: chorobowego lub opiekuńczego (także po ustaniu obowiązku ubezpieczenia),

‒ świadczenia rehabilitacyjnego (także po ustaniu obowiązku ubezpieczenia);

• pobierania renty chorobowej po ustaniu zatrudnienia w wymiarze czasu pracy nie niższym niż połowa obowiązującego w danym zawodzie lub po ustaniu obowiązku ubezpieczenia społecznego z innego tytułu;

• niewykonywania pracy po ustaniu zatrudnienia, jeżeli za te okresy, na podstawie przepisów kodeksu pracy, zostało wypłacone odszkodowanie;

• przypadające przed dniem nabycia prawa do emerytury lub renty okresy urlopu wychowawczego, urlopu bezpłatnego udzielonego na podstawie przepisów w sprawie bezpłatnych urlopów dla matek pracujących opiekujących się małymi dziećmi, innych udzielonych w tym celu urlopów bezpłatnych oraz okresy niewykonywania pracy ‒ z powodu opieki nad dzieckiem:

‒ w wieku do lat czterech, w granicach do trzech lat na każde dziecko oraz łącznie ‒ bez względu na liczbę dzieci ‒ do sześciu lat,

‒ na które ze względu na jego stan fizyczny, psychiczny lub psychofizyczny przysługuje zasiłek pielęgnacyjny ‒ dodatkowo w granicach do trzech lat na każde dziecko. ©℗

co wyłącza możliwość doliczenia okresów uzupełniających. A to prowadzi do wniosku, że nie jest możliwe zastosowanie art. 10 ustawy emerytalnej.

Zatem osoby, które nie mogą wykazać pięciu lat okresów składkowych i nieskładkowych w ostatnim dziesięcioleciu przed zgłoszeniem wniosku o rentę, mogą z tego wymogu być zwolnione, jeśli wykażą minimum 25(30) lat składkowych wyłącznie w ZUS, bez możliwości doliczenia okresu ubezpieczenia w KRUS. ©℗