Tylko do określania stażu sprzed 1999 r. można zastosować przepisy ustawy emerytalnej. Dzięki uchwale Sądu Najwyższego ZUS nie może już stawiać dodatkowych warunków dotyczących zatrudnienia osoby ubiegającej się o to świadczenie.
Zgodnie z art. 4 ustawy o emeryturach pomostowych świadczenie to należy się temu, kto spełnił wszystkie warunki przewidziane w tym przepisie, tj.:
- urodził się po 31 grudnia 1948 r.,
- ma przynajmniej 15-letni okres pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze,
- osiągnął odpowiedni wiek (55 lat dla kobiet, 60 lat dla mężczyzn),
- ma okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn,
- wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przed 1 stycznia 1999 r. oraz po 31 grudnia 2008 r.
Jednocześnie, aby ustalić, czy w konkretnej sprawie ubezpieczonemu będzie przysługiwać emerytura pomostowa, trzeba sięgnąć także do innych przepisów prawa. W grę wchodzi tu przede wszystkim ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: ustawa emerytalna). To na jej podstawie ustala się, czy ubezpieczony osiągnął wymagany okres składowy i nieskładkowy oraz czy przed 1 stycznia 1999 r. wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. I to właśnie ta kwestia jest szczególnie problematyczna. Ustawodawca odwołuje się bowiem do dwóch różnych definicji takiej pracy. Z tego też względu należy wykazywać jej wykonywanie przed 1 stycznia 1999 r. oraz po 31 grudnia 2008 r.
Katalogi rozłączne
W przypadku świadczenia pracy przed 1 stycznia 1999 r., a więc przed wejściem w życie reformy emerytalnej, uznaje się ją za pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, jeżeli zostały spełnione przesłanki określone w art. 3 ust. 1 i 3 ustawy o emeryturach pomostowych lub w art. 32 i 33 ustawy emerytalnej. W związku z tym za prace w szczególnych warunkach w omawianych tu sprawach uznaje się prace związane z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia, wykonywane w szczególnych warunkach środowiska pracy, determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, które mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej stawiają przed pracownikami wymagania przekraczające poziom ich możliwości, ograniczony w wyniku procesu starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku.
Jest to dość rozbudowana definicja, której zastosowanie wymagałoby właściwie za każdym razem przeprowadzania szczegółowej analizy warunków, w których pracownik wykonywał swoje obowiązki. Aby tego uniknąć, a jednocześnie ułatwić całą procedurę przyznawania emerytur pomostowych, ustawodawca zamieścił katalog prac spełniających te warunki. Znalazły się w nim m.in. prace przy: przeróbce mechanicznej węgla oraz rud metali lub ich wzbogacaniu; obsłudze wielkich pieców oraz pieców stalowniczych lub odlewniczych; obsłudze dźwignic bezpośrednio przy wytapianiu surówki, stopów żelaza lub metali nieżelaznych.
Natomiast przez prace o szczególnym charakterze rozumie się takie, które wymagają szczególnej odpowiedzialności i sprawności psychofizycznej, a jednocześnie których wykonywanie w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu zmniejsza się wraz z wiekiem – jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego. Także w tym przypadku ustawodawca stworzył katalog takich prac, zamieszczając w nim m.in. pracę: pilotów statków powietrznych; maszynistów pojazdów trakcyjnych; funkcjonariuszy straży ochrony kolei; kierowców autobusów, trolejbusów oraz motorniczych tramwajów w transporcie publicznym i kierowców pojazdów uprzywilejowanych.
Każdą z tych list należy uzupełnić o zawody wskazane w art. 32 i art. 33 ustawy emerytalnej, czyli m.in. o pracowników organów kontroli państwowej, żołnierzy zawodowych, funkcjonariuszy policji, Urzędu Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, a także pracowników jednostek ochrony przeciwpożarowej. W tym kontekście trzeba pamiętać o dwóch ważnych rzeczach. Po pierwsze katalogi te nie mogą zostać zastosowane łącznie. Oznacza to, że ubezpieczony może powołać się albo na art. 3 ust. 1 i 3 ustawy o emeryturach pomostowych, albo na art. 32 i 33 ustawy emerytalnej. Ponadto katalog z ustawy emerytalnej znajduje zastosowanie tylko do świadczenia pracy przed 1 stycznia 1999 r. Natomiast do oceny, czy ubiegający się o pomostówkę pracował po 1 stycznia 2008 r. w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, stosuje się jedynie regulacje ustawy o emeryturach pomostowych.
Jak długo trzeba pracować
Z punktu widzenia każdego ubiegającego się o emeryturę pomostową kluczową kwestią jest ustalenie, przez jak długi okres konieczna jest praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, aby móc otrzymać to świadczenie. Otóż przepisy prawa nie rozstrzygają wprost tej kwestii. Sąd Najwyższy dotychczas przyjmował, że konieczne jest wykonywanie takiej pracy – zarówno przed 1 stycznia 1999 r., jak i po 31 grudnia 2008 r. – przez co najmniej jeden miesiąc. Jednak wymóg ten nie wynikał z przepisów, ale z praktyki ZUS usankcjonowanej w orzecznictwie sądów. Przepisy te, jako rozstrzygające o niezwykle istotnych uprawnieniach ubezpieczonych w publicznym systemie ubezpieczeń, powinny być jednak wykładane ściśle.
Dotychczasowa praktyka opierała się przede wszystkim na chęci przeciwdziałania przez ZUS instrumentalnemu wykorzystywaniu przepisów przez tych pracowników, którzy co prawda świadczyli wskazany powyżej rodzaj pracy przed 1 stycznia 1999 r., a więc w poprzednim systemie emerytalnym, ale brakowało im takiego stażu po 31 grudnia 2008 r. Wówczas niekiedy decydowali się na podjęcie fikcyjnego zatrudnienia na stanowisku pracy pozwalającym na uznanie jej za pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, co z kolei otwierało im drogę do otrzymania pomostówki. Wymóg jednego miesiąca pracy miał temu zapobiegać, chociaż trudno uznać, aby akurat taka cezura stanowiła jakąś wyjątkowo dobrą ochronę przed nadużyciami. W końcu równie dobrze można symulować pracę zarówno przez kilka czy kilkanaście dni, jak i przez miesiąc.
Liczą się przepisy, a nie praktyka
Okoliczności te niedawno dostrzegł SN, stwierdzając w uchwale składu siedmiu sędziów z 18 maja 2022 r., sygn. akt III UZP 2/22, że nabycie prawa do emerytury pomostowej nie jest uzależnione od wykonywania po 31 grudnia 2008 r. pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przez okres przynajmniej jednego miesiąca. W ustnym uzasadnieniu – na ukazanie się jego pisemnej wersji ciągle czekamy – sędzia sprawozdawca podniósł, że skoro takiego wymogu nie przewidział ustawodawca, to nie można go wprowadzać w drodze praktyki.
Wynikają z tego przynajmniej dwie niezwykle istotne kwestie. Po pierwsze, przepisy dotyczące ubezpieczeń społecznych trzeba wykładać ściśle. Ani w sposób zawężający, ani rozszerzający, a już na pewno nie tak, że w wyniku wykładni ogranicza się ubezpieczonym prawo do świadczeń. Jego zakres jest określany przez ustawodawcę, a nie przez organy emerytalne, rentowe lub sądy. Po drugie jednak, to, że SN uznał, iż we wskazanych tu przypadkach nie trzeba mieć miesięcznego stażu pracy do otrzymania pomostówki, nie oznacza, że w realiach konkretnej sprawy w ogóle nie można badać, czy zatrudnienie nie miało charakteru fikcyjnego. Tego rodzaju kontrola jest zwyczajowym uprawnieniem organów państwowych i może być podejmowana także na gruncie spraw dotyczących emerytur pomostowych.
Na koniec zaś warto przypomnieć, że uchwały SN nie są źródłem powszechnie obowiązującego prawa. Dlatego też bardzo podobne sprawy mogą być teoretycznie rozstrzygane przez ZUS i sądy odmiennie, niż wynikałoby to z omawianej uchwały z 18 maja 2022 r. Jednak jest to bardzo mało prawdopodobne.©℗
Podstawa prawna
• art. 3 i 4 ustawy z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1340)
• art. 32 i 33 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 504)
