O pracy w szczególnych warunkach przesądzi wreszcie PIP

Do tej pory, za sprawą wyroków Naczelnego Sądu Administracyjnego, inspekcja pracy nie mogła kwestionować wykazu takich stanowisk u pracodawcy. Dzięki nowym uprawnieniom kropkę nad i postawi już na etapie zatrudnienia, a nie później, gdy ktoś stara się o emeryturę pomostową

Rolę Państwowej Inspekcji Pracy wzmacnia nowelizacja ustawy o emeryturach pomostowych, która częściowo wchodzi w życie już 20 kwietnia 2022 r. PIP będzie mogła wreszcie zakwestionować kluczowy m.in. w sprawach o emeryturę pomostową wykaz stanowisk pracy w szczególnych warunkach i o szczególnym charakterze i nakazać jego uzupełnienie. To odpowiedź na dominującą od lat linię orzeczniczą sądów administracyjnych, która znacznie redukowała rolę inspekcji w tym zakresie.

Zamieszanie po wyrokach NSA

Teoretycznie bowiem podobne uprawnienia w zakresie emerytur pomostowych PIP otrzymała już w 2010 r. I w początkowym okresie dokonywała merytorycznej oceny charakteru pracy wykonywanej przez pracownika na określonym stanowisku pracy, aby móc ją zakwalifikować jako pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. PIP nakazywała umieszczenie stanowiska pracy w ewidencji albo wydawała decyzję o odmowie wpisu do niej.

Co ciekawe jednak, choć takie postępowanie organów PIP było początkowo akceptowane w orzecznictwie sądów administracyjnych, to po pewnym czasie sądy zdanie zmieniły. Na potwierdzenie tego Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 19 kwietnia 2011 r., sygn. akt I OSK 1969/10 stwierdził wprost, że organy inspekcji pracy nie mają prawnych podstaw do dokonywania wiążących ustaleń lub badań w zakresie wykazywania, czy określone stanowisko pracy spełnia wymogi przewidziane przez ustawę o emeryturach pomostowych, by zostać umieszczone przez pracodawcę w rejestrze stanowisk prowadzonym na podstawie art. 41 ust. 4 pkt 1 ustawy o emeryturach pomostowych. Z kolei w wyroku z 4 stycznia 2013 r., sygn. akt I OSK 908/12 NSA stwierdził, że rolą PIP jest jedynie nakazanie pracodawcy umieszczenia pracownika w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze na podstawie stanu faktycznego, w którym zakwalifikowanie pracy danego pracownika do tego rodzaju prac nie jest sporne, ewentualnie gdy spór został już rozstrzygnięty, a dane pracownika nie figurują w ewidencji. Zdaniem NSA istnienie sporu w tym względzie uniemożliwia natomiast władczą ingerencję organu PIP.

Czy pracodawca może utrzymać nakaz noszenia maseczek na terenie zakładu pracy?

Twórcy omawianej nowelizacji ustawy o emeryturach pomostowych podkreślają, że taka linia orzecznicza sądów administracyjnych stoi w sprzeczności z intencją ustawodawcy, który nie chciał sprowadzenia roli PIP jedynie do mechanicznego wpisywania pracownika do ewidencji, gdy jego stanowisko bezspornie figuruje w wykazie. Rola inspekcji powinna być widziana szerzej – jako organu, który dokonuje merytorycznej oceny działań pracodawcy. Takie podejście jest spójne z rolą PIP w innego rodzaju sprawach pracowniczych, gdzie inspekcja jest wyposażona w uprawnienia znacznie szersze. PIP jest bowiem „najbardziej kompetentnym organem wyposażonym w odpowiednie zaplecze merytoryczne i techniczne w zakresie oceny warunków pracy i ich wpływu na pracownika”, jak podkreślają projektodawcy. Dzięki doprecyzowaniu przepisów nie będzie już wątpliwości, jakie są uprawnienia inspekcji w tym zakresie. A ubezpieczeni z pewnością szybciej będą mogli otrzymać emeryturę pomostową. Najczęściej bowiem spory z ZUS w sprawach o przyznanie tego świadczenia dotyczą posiadania odpowiednio długiego stażu na stanowiskach pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. W przypadku okresów po 2008 r. podlegają one uwzględnieniu przez ZUS na podstawie odpowiednich zapisów na koncie ubezpieczonego dokonanych w wyniku przekazania przez płatników składek danych o pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (ZUS ZSWA), wynikających z zapisów ewidencji. Dotychczas więc spór o to, jaki charakter ma stanowisko, nie mógł odbywać się na etapie zatrudnienia, bo zdaniem sądów administracyjnych PIP nie miał odpowiednich uprawnień, aby to badać. Dlatego spór przenosił się przed ZUS, a potem do sądu ubezpieczeń społecznych, bo pracownik starał się kwestionować zapisy wykazu dopiero na etapie postępowania w sprawie przyznania emerytury pomostowej.

Najważniejszy staż

Przypomnijmy, że posiadanie określonego stażu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze jest podstawowym warunkiem otrzymania emerytury pomostowej. Płatnik jest zobowiązany prowadzić wykaz stanowisk, na których wykonywane są takie prace, oraz ewidencję pracowników je wykonujących. Dzięki temu pracownik wie, jaki charakterma jego stanowisko pracy i że w przypadku wystąpienia do ZUS o emeryturę pomostową okres takiego stażu rzeczywiście powinien zostać uwzględniony.

W praktyce problem może pojawić się jednak jeszcze przed złożeniem wniosku do ZUS. Pracownik może kwestionować nieumieszczenie jego stanowiska w wykazie albo nieumieszczenie jego jako pracownika w ewidencji. W takiej sytuacji pracownikowi na podstawie dotychczasowych przepisów przysługiwało prawo złożenia skargi do PIP. Nowelizacja doprecyzowuje przepisy ustawy o emeryturach pomostowych w tym zakresie, jak również ustawę o PIP. W nowym brzmieniu tej ostatniej ustawy, obowiązującym w tym zakresie od 1 stycznia 2023 r., do zadań PIP należy „kontrola wykazu stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, oraz kontrola ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze”. Doprecyzowano także uprawnienia inspekcji. Od 1 stycznia 2023 r. nie będzie już wątpliwości, że PIP ma prawo nakazać pracodawcy:

umieszczenie stanowiska pracy, na którym są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, w wykazie, wykreślenie stanowiska pracy z wykazu oraz sporządzenie korekty wpisu dokonanego w tym wykazie;
umieszczenie pracownika w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, wykreślenie go z ewidencji oraz sporządzenie korekty wpisu dokonanego w tej ewidencji.

Postępowanie zawieszone od zaraz

Zmiany te będą miały odzwierciedlenie w postępowaniach dotyczących zarówno składek, jak i przyznania emerytury pomostowej. I choć wchodzą w życie dopiero 1 stycznia 2023 r., to już od 20 kwietnia 2022 r., zgodnie z nowo dodanym art. 83 ust. 1a do ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, ZUS będzie zawieszał postępowanie w sprawach ustalania wymiaru składek na Fundusz Emerytur Pomostowych i ich poboru, a także umarzania należności z tytułu tych składek, jeżeli toczy się postępowanie w sprawie kontroli wykazu stanowisk pracy lub ewidencji u płatnika składek, u którego jest lub był zatrudniony pracownik, którego dotyczy zawieszone postępowanie. ZUS podejmie postępowanie w przypadku, gdy postępowanie w sprawie kontroli wykazu stanowisk pracy lub ewidencji zostało zakończone wydaniem decyzji prawomocnej lub orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie. W tym miejscu warto przypomnieć uchwałę Naczelnego Sądu Administracyjnego w składzie siedmiu sędziów z 13 listopada 2012 r., sygn. akt I OPS 4/12. Zdaniem NSA umieszczenie pracownika w ewidencji wskazuje jedynie, że pracownik wykonuje prace na stanowisku, na którym jest wykonywana praca w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, co nie jest równoznaczne z tym, że za takiego pracownika pracodawca ma obowiązek opłacania składek na FEP. Wskazują na to wyraźnie art. 41 ust. 1 pkt 2 oraz art. 41 ust. 4 pkt 2 i ust. 6; jest w nich mowa o pracownikach, „za których jest przewidziany obowiązek opłacania składek”, a nie pracownikach, za których opłaca się składki. Ocena i rozstrzygnięcie w razie sporu, czy za takiego pracownika pracodawca jest obowiązany opłacać składki na FEP, należy do właściwości organów rentowych i sądów powszechnych. Prowadzenie ewidencji oraz centralnego rejestru pracowników, o którym mowa w art. 41 ust. 1 pkt 2 ustawy o emeryturach pomostowych, ma ułatwić pobór składek i orzekanie w tych sprawach przez organy rentowe, a nie wyłączać właściwość organów rentowych w tych sprawach.

Z kolei nowo dodany art. 28 ust. 1a i 1b ustawy o emeryturach pomostowych reguluje postępowanie w sprawie przyznania samej emerytury. Zgodnie z ust. 1a organ rentowy zawiesza to postępowanie, jeżeli toczy się postępowanie w sprawie kontroli wykazu stanowisk pracy lub ewidencji u płatnika składek, u którego jest lub był zatrudniony pracownik, którego dotyczy zawieszone postępowanie. Zawieszenie to będzie konieczne, jeżeli postępowanie w sprawie wykazu lub ewidencji może mieć wpływ na ustalenie prawa do emerytury pomostowej. ZUS wznawia postępowanie w sprawie emerytury, gdy postępowanie w sprawie kontroli wykazu stanowisk pracy lub ewidencji zostało zakończone wydaniem decyzji prawomocnej lub orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie. ©℗

Bez rezygnacji z etatu

Nowelizacja ustawy systemowej wprowadza też inną bardzo ważną zmianę w zakresie emerytur pomostowych. Jak pisaliśmy w dodatku Ubezpieczenia i Świadczenia 31 marca br. (DGP nr 63), staranie się o pomostówkę przestanie być w grą w ruletkę. Chodzi o to, że nowelizacja znosi warunek rozwiązania umowy o pracę z ostatnim pracodawcą. Tym samym od 20 kwietnia, składając wniosek o emeryturę pomostową, można pozostawać w stosunku pracy. Dzięki temu potencjalny uprawniony do takiej emerytury nie będzie już ryzykował utraty źródła dochodu, gdy ZUS świadczenia odmówi. W praktyce bywało tak, że ktoś pozostawał na lodzie: bez emerytury pomostowej i bez pracy. ©℗

Podstawa prawna

•art. 3, art. 28 ust. 1a i 1b ustawy z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1924; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 1621) ‒ w brzmieniu obowiązującym od 20 kwietnia 2022 r.

•art. 83 ust. 1a i 1b ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 423; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 2105) – w brzmieniu obowiązującym od 20 kwietnia 2022 r.

•art. 10 ustawy z 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1251; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 1529)