Jeśli zostanie uznane za przestępstwo lub wykroczenie, postępowanie w sprawie naruszenia dyscypliny finansów musi być umorzone. Przy czym będzie prowadzone dalej, jeśli sąd wyda wyrok uniewinniający lub postanowienie umorzeniowe
Nieopłacenie składek w odpowiedniej wysokości lub we właściwym terminie rodzi szczególne skutki, jeśli doszło do tego w podmiocie publicznym. W grę może bowiem wchodzić odpowiedzialność karna, wykroczeniowa, a także odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych. Przy czym postępowania te będą na siebie oddziaływać, a decyzją ustawodawcy nie można karać dwa razy za to samo.
Obowiązki płatnika
Zgodnie ze nowelizowanym ostatnio art. 47 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawa systemowa) płatnik składek przesyła w tym samym terminie deklarację rozliczeniową, imienne raporty miesięczne oraz opłaca składki za dany miesiąc, nie później niż:
- do 5. dnia następnego miesiąca – dla jednostek budżetowych i samorządowych zakładów budżetowych;
- do 15. dnia następnego miesiąca – dla płatników składek posiadających osobowość prawną;
- do 20. dnia następnego miesiąca – dla pozostałych płatników składek.
Podmioty zobowiązane do opłacania składek na ubezpieczenia powinny bez uprzedniego wezwania i bez potrzeby wydawania decyzji opłacać i rozliczać składki na to ubezpieczenie za każdy miesiąc kalendarzowy w trybie i na zasadach oraz w terminie przewidzianym dla składek na ubezpieczenia społeczne (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 10 stycznia 2020 r., sygn. akt III AUa 406/19).
Skutki związane z niewypełnianiem tych obowiązków przez podmioty publiczne, w tym przez płatników samorządowych, mogą występować w różnych reżimach odpowiedzialności. Najbardziej typowy to ten związany z odpowiedzialnością wykroczeniową, ewentualnie karną. Zdarza się, chociaż niezbyt często, że samorządowcy (np. wójt, burmistrz) występują też jako obwinieni lub oskarżeni w tego rodzaju postępowaniach. I tak podstawą odpowiedzialności wykroczeniowej jest art. 98 ust. 1 pkt 1a ustawy systemowej, gdzie postanowiono, że kto, jako płatnik składek albo osoba obowiązana do działania w imieniu płatnika nie dopełnia obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne w przewidzianym przepisami terminie, podlega karze grzywny do 5000 zł. Odpowiedzialność tę można przypisać m.in. osobie działającej w imieniu płatnika, a więc np. wójtowi gminy. W tych okolicznościach skutkiem niepłacenia składek z dużym prawdopodobieństwem będzie orzeczenie skazujące z wymierzeniem kary grzywny.
Jak już wspominałem w grę może wchodzić także odpowiedzialność karna na podstawie art. 218 kodeksu karnego (dalej: k.k.), gdzie m.in. postanowiono, że kto, wykonując czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat dwóch. To, czy dana osoba będzie podlegać odpowiedzialności karnej lub wykroczeniowej, zależy od stopnia naruszeń obowiązków wynikających z przepisów ubezpieczeniowych.
Decyduje komisja
Ten sam czyn może rodzić także odpowiedzialność w reżimie dyscypliny finansów publicznych. Jej podstawą jest art. 14 ustawy o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych (dalej: u.n.d.f.p.). Wynika z niego, że naruszeniem dyscypliny finansów publicznych jest nieopłacenie w terminie przez jednostkę sektora finansów publicznych składek na: ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Fundusz Solidarnościowy, albo ich opłacenie w kwocie niższej niż wynikająca z prawidłowego obliczenia. W takiej sytuacji przedstawiciel płatnika może zostać ukarany jedną z kar przewidzianych dla systemu dyscypliny finansów publicznych. Kary te zostały wymienione w art. 31 ust. 1 u.n.d.f.p. i są nimi:
- upomnienie,
- nagana,
- kara pieniężna,
- zakaz pełnienia funkcji związanych z dysponowaniem środkami publicznymi.
Podkreślenia wymaga, że ten system kar za naruszenie dyscypliny finansów publicznych jest całkowicie niezależny od systemu kar przewidzianych za wykroczenie określone w art. 98 ust. 1 pkt 1a ustawy systemowej lub przestępstwo określone w art. 218 k.k. Zgodnie z art. 4 u.n.d.f.p. odpowiedzialność taką mogą ponosić:
- osoby wchodzące w skład organu wykonującego budżet lub plan finansowy jednostki sektora finansów publicznych albo organu zarządzającego podmiotu niezaliczanego do sektora finansów publicznych, któremu przekazano do wykorzystania lub dysponowania środki publiczne, lub zarządzającego mieniem tych jednostek lub podmiotów;
- kierownicy jednostek sektora finansów publicznych;
- pracownicy jednostek sektora finansów publicznych lub inne osoby, którym odrębną ustawą lub na jej podstawie powierzono wykonywanie obowiązków w takiej jednostce, których niewykonanie lub nienależyte wykonanie stanowi czyn naruszający dyscyplinę finansów publicznych;
- osoby wykonujące w imieniu podmiotu niezaliczanego do sektora finansów publicznych, któremu przekazano do wykorzystania lub dysponowania środki publiczne, czynności związane z wykorzystaniem tych środków lub dysponowaniem tymi środkami.
Kara za naruszenie dyscypliny wymierzana jest przez komisję orzekającą. Orzeczenie komisji zawiera m.in. określenie zarzucanego naruszenia dyscypliny finansów publicznych wraz z podaniem sposobu i czasu jego popełnienia, a także wskazuje naruszony przepis prawa i przepis ustawy określający to naruszenie oraz rozstrzygnięcie.
Możliwe przedawnienie
Dla określania relacji postępowania przed komisją orzekająca ds. naruszenia dyscypliny finansów publicznych do postępowań sądowych (wykroczeniowych lub sądowych) kluczowe znaczenie ma art. 25 u.n.d.f.p. Zgodnie z jego ust. 1 odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych jest niezależna od odpowiedzialności określonej innymi przepisami prawa. W razie jednak wszczęcia postępowania w sprawie o przestępstwo, przestępstwo skarbowe, wykroczenie albo wykroczenie skarbowe, stanowiące równocześnie naruszenie dyscypliny finansów publicznych, postępowanie o naruszenie dyscypliny finansów publicznych zawiesza się do czasu zakończenia tych postępowań. W razie zaś prawomocnego skazania za przestępstwo, przestępstwo skarbowe, wykroczenie albo wykroczenie skarbowe, będące równocześnie naruszeniem dyscypliny finansów publicznych, wszczęte postępowanie o naruszenie dyscypliny finansów publicznych podlega umorzeniu.
Ustawodawca przewidział więc wyjątki od generalnej zasady niezależności postępowań. Postępowanie w trybie dyscypliny finansów publicznych ulega z mocy prawa zawieszeniu w razie wszczęcia innych postępowań. Ustawodawca nadał więc priorytet postępowaniom sądowym wobec postępowania przed komisją orzekającą. Ważną informacją dla osób zagrożonych taką odpowiedzialnością jest jednak to, że zawieszenie postępowania w sprawie naruszenia dyscypliny nie powoduje wstrzymania biegu przedawnienia karalności w tej sprawie. Zgodnie bowiem z art. 38 ust. 1 u.n.d.f.p. karalność naruszenia dyscypliny finansów publicznych ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęły trzy lata. Jeżeli jednak w tym okresie wszczęto postępowanie o naruszenie dyscypliny finansów publicznych, karalność ustaje z upływem dwóch lat od zakończenia tego okresu. Może się więc zdarzyć, że postępowanie wykroczeniowe lub karne będzie trwało tak długo, że dojdzie do przedawnienia określonego w u.n.d.f.p. Trzeba przy też pamiętać, że gdy sąd orzekający w sprawie wykroczeniowej lub karnej wyda wyrok skazujący, postępowanie w sprawie naruszenia dyscypliny finansów publicznych nie będzie prowadzone. Gdy jednak zapadnie inny typ orzeczenia, np. postanowienie o umorzeniu postępowania albo wyrok uniewinniający, to wówczas postępowanie w sprawie naruszenia dyscypliny będzie mogło być dalej kontynuowane, o ile nie doszło do przedawnienia karalności, o którym wyżej wspomniano.
Sankcje równie dotkliwe
Opisanym wyżej system można więc podsumować w tej sposób, że ustawodawca przewidział, że za jeden czyn można być ukaranym tylko raz. Naruszenie przepisów ubezpieczeniowych w zależności od okoliczności danej sprawy może być podstawą albo poniesienia odpowiedzialności karnej, wykroczeniowej albo odpowiedzialności w trybie dyscypliny finansów publicznych. Nie sposób jednak przyjąć żadnych automatycznych założeń co do tego, który rodzaj odpowiedzialności jest korzystniejszy dla zagrożonej nią osoby. Odpowiedzialność z u.n.d.f.p. wcale nie musi być łagodniejsza od odpowiedzialności wykroczeniowej lub karnej, bowiem ustawa o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych przewiduje także surowe kary pieniężne, które mogą wynieść nawet do wielu tysięcy złotych. Zgodnie bowiem z art. 31 ust. 2 u.n.d.f.p. kara pieniężna w tego typu sprawach może wynieść od 0,25 do trzykrotności miesięcznego wynagrodzenia osoby odpowiedzialnej za naruszenie dyscypliny finansów publicznych – obliczonego jak wynagrodzenie za czas urlopu wypoczynkowego – należnego w roku, w którym doszło do tego naruszenia. ©℗
wAŻNE Zawieszenie postępowania w sprawie naruszenia dyscypliny finansów publicznych z powodu trwania postępowania sądowego nie powoduje wstrzymania biegu przedawnienia karalności w tej sprawie.
Podstawa prawna
•art. 13 pkt 1, art. 47 i art. 98 ust. 1 pkt 1a ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 423; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 2105)
•art. 218 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 2345; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 2447)
•art. 14 ustawy z 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 289)