Według Interpolu i Programu Narodów Zjednoczonych ds. Ochrony Środowiska przestępstwa przeciwko środowisku są czwartą co do wielkości działalnością przestępczą na świecie (po nielegalnym obrocie środkami odurzającymi, handlu ludźmi i fałszerstwu) i wzrastają w tempie 5–7 proc. rocznie, czyli od dwóch do trzech razy szybciej niż tempo światowego wzrostu gospodarczego.
Mając na względzie brzmienie unijnych traktatów, w których Unia Europejska zobowiązuje się do zapewnienia wysokiego poziomu ochrony i poprawy jakości środowiska oraz chcąc zapewnić jak najskuteczniejsze przeciwdziałanie przestępstwom przeciwko środowisku, Parlament Europejski pod koniec lutego przyjął nowe przepisy o przestępstwach przeciwko środowisku i grożących za nie sankcjach. Czy oznacza to kolejne zmiany w polskich przepisach karnych?
Nowe przestępstwa przeciwko środowisku
Przyjęta przez Parlament Europejski nowelizacja Dyrektywy 2008/99/WE (stosunkiem głosów 499 do 100; 23 posłów wstrzymało się od głosu) zawiera zaktualizowany wykaz przestępstw przeciwko środowisku. Dodano do niego:
- handel nielegalnie pozyskiwanym drewnem,
- wyczerpywanie zasobów wodnych,
- poważne naruszenia unijnych przepisów o chemikaliach,
- zanieczyszczenia powodowane przez statki.
Dodatkowo w Dyrektywie wprowadzono kategorię tzw. przestępstw kwalifikowanych. To na przykład pożary lasów na dużą skalę lub rozległe zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby, które niszczą ekosystem, a więc są porównywalne z tzw. ekobójstwem.
Kary
Przestępstwa przeciwko środowisku popełnione przez osoby fizyczne (w tym przedstawicieli firm) mają być zagrożone karą pozbawienia wolności w maksymalnym wymiarze co najmniej 8 lat (przestępstwa kwalifikowane) lub nawet karą pozbawienia wolności w maksymalnym wymiarze co najmniej 10 lat (jeśli przestępstwo spowodowało śmierć człowieka). Przy pozostałych przestępstwach przeciwko środowisku maksymalne kary mają wynosić minimum 3 lub 5 lat pozbawienia wolności.
Dodatkowo sprawcy będą musieli przywracać środowisko do poprzedniego stanu i rekompensować szkody. Będzie można nakładać na nich także kary finansowe. Jeśli chodzi o odpowiedzialność osób prawnych, to będzie im grozić – w zależności od rodzaju przestępstwa – grzywna w wysokości 3–5% rocznych obrotów lub 24–40 milionów euro.
Szkolenia i gromadzenie danych
Dyrektywa wymaga ponadto, by państwa członkowskie UE organizowały szkolenia dla policjantów, sędziów i prokuratorów. Kraje Unii Europejskiej będą też obowiązkowo przygotowywać krajowe strategie zwalczania przestępstw przeciwko środowisku oraz kampanie informacyjne na ten temat. Dane, które będą zbierać państwa członkowskie, mają pomóc Komisji Europejskiej regularnie aktualizować wykaz przestępstw przeciwko środowisku oraz umożliwią skuteczniejszą walkę z tym zjawiskiem.
Prawo polskie – czy konieczne będą zmiany?
Jeśli chodzi o polskie przepisy karne, to nowelizacja w postaci Ustawy z dnia 22 lipca 2022 roku o zmianie niektórych ustaw w celu przeciwdziałania przestępczości środowiskowej (weszła w życie 1 września 2022 roku), znacząco zwiększyła ustawowe zagrożenie karami za przestępstwa przeciwko środowisku. Na przykład przy kwalifikowanych typach przestępstw, gdy ich skutkiem jest zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach lub istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi, a także wtedy, gdy ich skutkiem jest ciężki uszczerbek na zdrowiu człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12 (art. 185 § 1 i § 2 Kodeksu karnego). Ponadto, od października 2023 roku, jeżeli następstwem czynu (określonego w art. 182 § 1 lub 3, art. 183 § 1 lub 3 lub w art. 184 § 1 lub 2 k.k.) jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 3 do 20 (art. 185 § 3 k.k.).
Wynika więc z tego, że ustawowe zagrożenia karą pozbawienia wolności w polskim kodeksie karnym w przypadku przestępstw przeciwko środowisku, spełniają wymogi unijnego prawodawcy.
Konieczne będzie jednak poszerzenie katalogu przestępstw, m.in. o handel nielegalnie pozyskiwanym drewnem. Na ten moment wprowadzanie do obrotu nielegalnie pozyskanego drewno lub produktów z drewna, podlega wyłącznie administracyjnej karze pieniężnej w wysokości od 20 000 zł do 500 000 zł (art. 66b ustawy z dnia 28 września 1991 roku o lasach).
Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych – wyższe kary
Pomimo wprowadzonych wspomnianą wyżej Ustawą z 22 lipca 2022 roku istotnych zmian w zakresie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za przestępstwa przeciwko środowisku (m.in. brak wymogu prejudykatu w postaci wyroku skazującego osobę fizyczną, zwiększenie wysokości możliwej do orzeczenia kary pieniężnej), to w związku z kolejnymi zmianami zaproponowanymi na szczeblu unijnym, konieczne będą dalsze nowelizacje.
Zgodnie z aktualnym brzmieniem art. 7a ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, w przypadku przestępstw przeciwko środowisku, wobec podmiotu zbiorowego sąd orzeka karę pieniężną w wysokości od 10 000 do 5 000 000 złotych. Przepis ten trzeba więc będzie dostosować do omawianej Dyrektywy w taki sposób, by maksymalny poziom takich grzywien/kar pieniężnych nie był niższy niż równowartość 24–40 milionów euro lub 3–5% rocznych obrotów danej osoby prawnej (w zależności od rodzaju przestępstwa przeciwko środowisku).
W kontekście powyższego, trzeba również wskazać na wydane w styczniu 2024 roku przez Zastępcę Prokuratora Generalnego Michała Ostrowskiego zarządzenie, którym zobowiązał on Prokuratorów Regionalnych do zwiększenia efektywności działania prokuratur w zakresie stosowania przepisów ustawy z 28 października 2002 roku o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, zwłaszcza w przypadkach czynów przeciwko środowisku. Może to prowadzić do wielu procesów, które skończyć mogą się nałożeniem wielomilionowych kar na osoby prawne.
Wejście w życie
Dyrektywa wejdzie w życie dwudziestego dnia po jej opublikowaniu w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej. Państwa członkowskie będą miały dwa lata, by przenieść ją do swoich krajowych systemów prawnych.
Podsumowanie
W związku z rosnącą liczbą przestępstw przeciwko środowisku i ich coraz poważniejszym skutkom, organy europejskie podejmują próby stosownej i skutecznej reakcji na powiększający się problem.
Uchwalone zmiany wpisują się w politykę zaostrzania sankcji za przestępstwa przeciwko środowisku, jak również w podnoszoną na arenie UE zasadę „zanieczyszczający płaci”, i mają na celu zwiększanie ich odstraszającego skutku.