Minął już czas, gdy samorządy skupiały się tylko na zabezpieczeniu infrastruktury. Dziś promowane są działania mikro: zakładanie ogrodów deszczowych, zielonych enklaw, maleńkich parków
Wysoka emisja gazów cieplarnianych, zanieczyszczenie powietrza, wód czy terenów zielonych to tylko niektóre z rezultatów działalności człowieka, które doprowadziły do zwiększenia globalnej średniej temperatury o ok. 1,1 st. C od czasów rewolucji przemysłowej i ogólnego pogorszenia jakości środowiska naturalnego. Nie da się tego nie zauważyć i nie podjąć działań naprawczych – na każdym poziomie i w każdym środowisku.
Walka z globalnym ociepleniem jest też przedmiotem troski wielu państw i organizacji pozarządowych. Jej skuteczność wymaga odważnych działań na poziomie globalnym, często oznaczających fundamentalne zmiany w światowym status quo. Jednak organizacje pozarządowe zwracają uwagę, że zmiany dzieją się zbyt wolno i wciąż napotykają opór wśród decydentów wielu państw. Globalna perspektywa sprawia, że zwykły obywatel może czuć się bezsilny wobec zjawisk, które mają realny wpływ na jego funkcjonowanie. W końcu to plony rolnika są zagrożone, domy mieszkańców miast i miasteczek podtapiane czy niszczone w wyniku gwałtownych zjawisk atmosferycznych. Dlatego samorządy w Polsce i na świecie intensywniej podejmują wysiłki na rzecz przeciwdziałania skutkom zmian klimatu oraz ochrony środowiska naturalnego.
Powszechny zielony ład
Z punktu widzenie UE najważniejszym dokumentem odpowiadającym na wyzwania klimatyczne jest Europejski Zielony Ład. Zakłada on osiągnięcie nautralności klimatycznej do 2050 r. oraz wypełnienie zapisów porozumienia paryskiego. W lutym 2021 r. Komisja Europejska ogłosiła nową strategię Unii Europejskiej związaną z walką ze zmianami klimatu. Na szczeblu krajowym trwają prace nad aktualizacją narodowego strategicznego planu adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020. Działania są również podejmowane na szczeblu lokalnym, czego przykładem są miejskie plany adaptacji – dokumenty strategiczne opracowane przez 44 największe polskie miasta. Dodatkowo we wrześniu 2021 r. Ministerstwo Klimatu i Środowiska przedłożyło do procedowania projekt, zgodnie z którym miasta powyżej 20 tys. mieszkańców będą miały obowiązek opracowania analogicznego planu działań będącego odpowiedzią na potrzebę przygotowania miasta na coraz bardziej widoczne i odczuwalne skutki zmian klimatu.
Niektórzy już działają
Niektóre lokalne władze podejmują własne inicjatywy na rzecz ochrony klimatu, np. modernizują sieci kanalizacyjne, by ich wydajność wystarczała na odprowadzanie wody nawet przy gwałtownych opadach. Widać też, że dostrzegają realne korzyści, jakie mogą przynieść działania w skali mikro. Już w 2019 r. w rankingu Perły Samorządu wyróżniono m.in. Gdynię za program małej retencji – wsparcie dotacyjne dla mieszkańców zabudowy jednorodzinnej w zakresie budowy ogrodów deszczowych. Dziś podobne inicjatywy jak zbieranie deszczówki realizowane są w kolejnych gminach, dzięki czemu mieszkańcy są zabezpieczeni przed skutkami długotrwałych okresów bez opadów. Przykładem jest program „Ostrów łapie deszcz” z Ostrowa Wielkopolskiego, którego celem jest zachęcenie mieszkańców do efektywnego gospodarowania wodą opadową na terenie swojej posesji i używania tej wody do podlewania roślin. Powoli zauważalne jest odejście od mody na równo przystrzyżone trawniki na rzecz łąk kwietnych, których zdolność do retencji wody jest nieporównywalnie większa. Takie działania podejmuje gmina Bolesławiec we współpracy z czeskim Hrádkiem nad Nysą. Uwagę zwraca się także na rozwój terenów zielonych w centrach miast. Coraz większą popularnością cieszą się zielone przystanki – enklawy zieleni implementowane w konstrukcje wiat przystankowych, takie działania podejmują np. Białystok oraz gmina Radzymin.
Gminy wciąż szukają kolejnych obszarów, w których mogą wywierać realny wpływ na palący problem skutków zmian klimatu. Liderem dobrych praktyk w rankingu Perły Samorządu został Aleksandrów Łódzki – za rozwój budownictwa pasywnego. O budownictwie energooszczędnym jest dużo dyskusji od co najmniej kilku lat, jednak włodarzom nadal często brakuje odwagi w podejmowaniu działań, które z jednej strony są bardzo potrzebne, a z drugiej mogą być niezrozumiałe dla mieszkańców, a przede wszystkim wciąż w krótkiej perspektywie bardziej kosztochłonne niż np. budownictwo tradycyjne.
Zagraniczne wzory
Po przykłady można sięgać także dalej – za granicę, a wzory można czerpać również z dużych miast. Coraz większą popularnością cieszą się ogrody fasadowe – w Rotterdamie podjęto działania mające na celu zazielenienie przestrzeni miejskiej w miejscach, gdzie jest to utrudnione i nie ma warunków do wzrostu większych roślin. Powstają one na styku ścian budynków i chodnikach w miejscu usuwanych płyt chodnikowych. Innym przykładem może być np. budowa tzw. superkwartałów – przestrzeni bardziej przyjaznej do życia mieszkańców, oraz odzyskiwanie zieleni, jak Poblenou Superblock w Barcelonie. To obszar o powierzchni 400 mkw, na którym pasy ruchu zajmowały 10 m szerokości, a chodniki po 5 m z każdej strony. Po reorganizacji dla pojazdów pozostał dostępny tylko jeden pas, co oznacza, że zwolniono ok. 75 proc. powierzchni zajmowanej przez samochody. Miasto, szczególnie narażone na fale upałów oraz zjawisko miejskiej wyspy ciepła, realizuje w ten sposób cel zmniejszenia emisji CO2 i obniżenia temperatury w centrum. W Polsce ograniczenie ruchu samochodowego w miastach jest wciąż trudnym tematem, choć niektóre samorządy próbują zniechęcać mieszkańców do korzystania z aut, np. podnosząc opłaty za parkowanie w centrum przy równoległym rozwoju komunikacji miejskiej.
Jak widać, obszarów zmian może być wiele, od wdrożenia zasad gospodarki o obiegu zamkniętym, przez upowszechnienie wykorzystania odnawialnych źródeł energii, aż po podejmowanie inicjatyw na rzecz zrównoważonej i inteligentnej mobilności. Skuteczna transformacja ekologiczna powinna opierać się jednak na przemyślanej strategii i regulacjach polegających na współpracy różnych grup interesariuszy. Konieczne jest zapewnienie synergii polityki publicznej oraz inicjatyw na szczeblu międzynarodowym, krajowym i lokalnym. Kluczowe jest także budowanie świadomości wśród obywateli oraz kształtowanie wśród ludzi dobrych nawyków, w czym ważną rolę odgrywają samorządy. Przykładem takiej skutecznej akcji jest „Gdańsk bez plastiku”.
Przeciwdziałanie zmianom klimatu powinniśmy rozpocząć we własnych domach, a najbardziej skuteczne inicjatywy to wynik synergii pomiędzy oddolnymi działaniami mieszkańców a dobrze zaprojektowaną i przemyślaną polityką publiczną. ©℗