Perły samorządu 2023. Samorządy są inteligentne w sześciu wymiarach

Smart cities, smart villages – to pojęcia, które na stałe zagościły w naszym słowniku. W literaturze inteligentne jednostki samorządu terytorialnego są definiowane w różny sposób, ale sama koncepcja rozwija się dynamicznie w wielu regionach świata.

Samorządy lokalne na szeroką skalę wdrażają rozwiązania smart do procesów zarządzania. Warto podkreślić coraz większą powszechność przynajmniej niektórych rozwiązań, ponieważ w kompleksowych rankingach smart cities oraz w systemie certyfikacji smart samorządów nie ma zbyt wielu przedstawicieli z Polski.

Działania smart, na które warto zwrócić uwagę, to m.in. w zakresie smart governance:

• rozwiązania dotyczące pozyskiwania i gromadzenia danych, np. Bank Danych o Mieście budowany przez Siemianowice Śląskie;
• usprawnienie, automatyzacja i robotyzacja procesów związanych z zarządzaniem, np. robotyzacja procesu pozyskiwania, dystrybucji i archiwizacji dokumentów za energię elektryczną od sprzedawcy oraz dystrybutora dla jednostek miasta Bydgoszczy wraz z pozyskaniem danych z tych dokumentów; innowacyjny gdyński system rezerwacji wizyt (z wykorzystaniem czterech kanałów: infolinii, serwisu do rezerwacji wizyt pod adresem https://rezerwacje.um.gdynia.pl/, platformy Konto Mieszkańca oraz aplikacji mobilnej gdynia.pl) oraz płatności online (system został w całości zaprojektowany na potrzeby Urzędu Miasta Gdyni przez pracowników Gdyńskiego Centrum Kontaktu na podstawie autorskiego systemu CMS; dzięki wdrożonemu systemowi urząd może w każdej chwili dostosować godziny pracy oraz liczbę stanowisk do aktualnych potrzeb mieszkańców);
• rozwiązania aktywizujące społeczność lokalną w procesy partycypacji, np. tworzenie rad młodzieżowych i włączanie młodych w procesy decyzyjne w gminie Wasilków; wdrażany przez Dąbrowę Górniczą wspólnie z Młodzieżową Radą Miasta Fundusz Inicjatyw Młodzieżowych; wydzielony z budżetu obywatelskiego młodzieżowy budżet obywatelski w Sopocie; innowacja społeczna w postaci Rewitalizacyjnego Budżetu Obywatelskiego w Ostrowie Wielkopolskim; Gliwicka Platforma Partycypacyjna, która (co ważne) jest kompatybilna z miejskim systemem informacji przestrzennej; zorganizowanie narady obywatelskiej dla klimatu, z wykorzystaniem metody sądu obywatelskiego w gminie Michałowice; opracowanie i testowanie w Gdańsku nowego modelu partycypacji, quasi-panelu obywatelskiego w dzielnicy Piecki-Migowo w ramach tworzenia z mieszkańcami i interesariuszami masterplanu rozwoju dzielnicy;
• rozwiązania zwiększające przepływ informacji i komunikację między różnymi grupami interesariuszy, np. aplikacja e-Skawina; aplikacja Puławoaktywni;
• kompleksowe rozwiązania w zakresie e-usług, np. wdrożony w Podkowie Leśnej portal E-usługi dla Podkowian, umożliwiający opłatę rachunków za wodę, ścieki i odpady oraz uiszczenie opłat lokalnych (platforma ta wspiera również mechanizm konsultacji społecznych i ankietowania oraz proces budżetu partycypacyjnego); kolejny etap cyfryzacji usług publicznych w Olsztynie, czyli wdrożenie portalu eDokumenty;
• powiązanie ze smart environment, np. inicjatywa zazieleniania w ramach budżetu obywatelskiego (100 drzew na 100-lecie niepodległości Choroszczy); tworzenie i ożywianie zielonych przestrzeni publicznych w ramach projektu Zielona brama do przyszłości w Żorach; zbudowany w Bolesławcu, wspólnie z firmą Orange, system Smart Water, który umożliwia zdalny odczyt wodomierzy oraz pozwala na stały monitoring zużycia wody i szybką reakcję w przypadku awarii (system jest cały czas rozbudowywany); przyjęcie przez Wałbrzych Green City Action Plan.

A zatem jak rozumieć pojęcie smart city? Najczęściej podkreśla się, że inteligentna JST to taka, która skutecznie i efektywnie zarządza informacją i relacjami z interesariuszami (dzięki komunikacji) oraz wykorzystuje nowoczesne rozwiązania technologiczne do świadczenia usług publicznych i realizacji swoich zadań, a także do budowania i utrzymania przewagi konkurencyjnej (H. Godlewska-Majkowska, A. Komor, „From Theoretical Design to Reality” [w:] „Intelligent Organization in a Local Administrative”, European Research Studies Journal 2019, vol. 22, s. 290‒307).

Koncepcja smart city ewoluuje. Boyd Cohen, badacz tematyki smart city, wyróżnia trzy etapy:

• smart city 1.0 – który charakteryzuje się adaptowaniem nowoczesnych technologii przez administrację w celu uzyskania większej efektywności w zarządzaniu JST; w tym podejściu brak jest jednak głębszej oceny, jak technologie mogą wpływać na jakość życia i świadczonych usług;
• smart city 2.0 – który charakteryzuje nadrzędna rola władz miejskich wdrażających nowoczesne technologie jako narzędzia umożliwiające podniesienie jakości życia mieszkańców; samorządy na tym etapie charakteryzuje duża liczba programów i projektów (w tym aplikacji), które służą wdrażaniu nowoczesnych technologii w różnych obszarach życia i zarządzania jednostką;
• smart city 3.0 – to poziom, na którym podkreśla się kluczową rolę obywateli (różnych interesariuszy) w procesach współzarządzania JST.

Ostatnio wyróżnia się też smart city 4.0. JST na tym etapie w swojej polityce rozwoju podkreślają przewagi konkurencyjne wynikające ze zrównoważonego rozwoju. Można więc podsumować, że smart JST to taka, która chce zagwarantować wysoką jakość życia (czyli wdrożyć rozwój zrównoważony), równocześnie inwestując w e-usługi i infrastrukturę ICT (ang. information and communication technologies; technologie informacyjno-telekomunikacyjne) oraz kapitał ludzki i społeczny.

Smart niejedno ma imię

Współczesne samorządy, które chcą być smart, wdrażają do swojej polityki lokalnej zasady zrównoważonego rozwoju, m.in. zasady ekonomii współdzielenia, gospodarkę o obiegu zamkniętym, zrównoważoną mobilność. Poszczególne samorządy cechuje różny stopień wdrożenia elementów smart – mogą być one wdrażane zarówno kompleksowo do zarządzania, jak i punktowo do poszczególnych obszarów funkcjonowania (np. transportu czy ochrony środowiska). Dlatego też wyróżnia się sześć wymiarów smart (M. Pichlak, „Inteligentne miasta w Polsce – rzeczywistość, czy utopia?”, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej. Seria Organizacja i Zarządzanie 2018, nr 127, s. 191‒206):

• smart people – w tym ujęciu to użytkownicy miasta (jego interesariusze) postrzegani są jako inicjatorzy zmian; podkreśla się znaczenie innowacji wpływających na poprawę jakości życia oraz współpracę interesariuszy; przejawy wdrażania tego wymiaru smart to: rozwój kapitału społecznego, w tym sieci powiązań i współpracy różnych podmiotów;
• smart living – w tym ujęciu miasta (a szerzej JST) postrzegane są jako dobre miejsce do życia, które oferuje dostęp do infrastruktury, odpowiednią jakość usług publicznych, wysoki poziom (szeroko definiowanego) bezpieczeństwa i dobrą jakość środowiska przyrodniczego; przejawem wdrażania tego wymiaru smart jest wykorzystanie rozwiązań informatycznych w funkcjonowaniu urzędu (także rozwiązań związanych z cyberbezpieczeństwem) oraz usługach publicznych (w tym socjalnych i związanych z ochroną zdrowia);
• smart environment – w tym ujęciu zwraca się uwagę na praktyczne wdrożenie rozwoju zrównoważonego, racjonalne wykorzystanie zasobów, wykorzystanie odnawialnych źródeł energii, zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do środowiska (przede wszystkim do powietrza), wdrażanie ekoinnowacji i działania proekologiczne (w tym oparte na współpracy różnych interesariuszy); przejawy wdrażania tego wymiaru to: monitoring i zarządzanie mediami, zbieranie i upowszechnianie (w czasie rzeczywistym) danych dotyczących jakości środowiska oraz ekoinnowacje wdrażane m.in. do funkcjonowania urzędów;
• smart governance – w tym ujęciu podkreśla się współdecydowanie i współzarządzanie w JST; znaczenie mają procedury współdziałania interesariuszy (partycypacyjnie opracowane i wdrażane), wykorzystanie technologii w procesach zarządzania miastem, innowacje organizacyjne i społeczne; przejawy wdrażania tego wymiaru to: inteligentne sprawowanie władzy, wykorzystanie narzędzi e-partycypacji, otwarte dane, które mogą być wykorzystywane przez różne podmioty (różnych interesariuszy) w procesie współzarządzania;
• smart economy – to elastyczny rynek pracy, zagwarantowanie możliwości e-pracy (także w urzędach), innowacyjność, transfer technologii z ośrodków akademickich do działalności gospodarczych; w tym ujęciu, szczególnie w miastach smart 4.0, podkreśla się wdrażanie green economy; przejawy wdrażania tego wymiaru to: gospodarka wiedzy, odejście od konkurencji na rzecz koopetycji;
• smart mobility – obejmuje mobilność, nastawioną przede wszystkim na skutecznie zarządzaną komunikację publiczną i transport nisko- i zeroemisyjny (autobusy wodorowe, elektryczne autobusy, trolejbusy, stacje ładowania dla pojazdów elektrycznych, systemy rowerów miejskich, bezprzewodowe transfery zbiorów informacji oraz zdalny monitoring).

Etapy wdrażania

Analizując filary (przejawy) działania inteligentnych JST, należy podkreślić, że każdy projekt usmartowienia musi zaczynać się od infrastruktury (także związanej z nowoczesnymi technologiami) umożliwiającej wdrożenia innowacyjnych rozwiązań. To jest podstawa do tworzenia i rozwoju innowacji opartych na kapitale ludzkim i społecznym (smart people i smart economy).

Kolejny etap, czyli smart governance, to przejście do dialogu umożliwiającego poznanie oczekiwań interesariuszy, odpowiadanie na ich potrzeby, ale także włączenie ich w procesy decyzyjne. To z kolei ma na celu zapewnienie wysokiej jakości życia w zgodzie z zasadami zrównoważonego rozwoju (smart living i smart environment).

Z punktu widzenia wpływu na zarządzanie samorządami szczególnie ciekawe jest podejście smart governance, wpisujące się w szerszą dyskusję o zarządzaniu partycypacyjnym w samorządach. Smart governance wdrażane jest modelowo w takich miastach jak: Amsterdam, Barcelona, Helsinki, Kopenhaga, Malmö.

Polskie samorządy także w coraz większym zakresie wdrażają idee smart governance, wykorzystując w tym celu technologie i zaawansowane techniki partycypacji (w tym e-partycypacji).

Czy polskie gminy są gotowe

Swoistym sprawdzianem gotowości dla wdrożenia smart governence z wykorzystaniem nowoczesnych narzędzi komunikacji była pandemia. Przeprowadzone wśród polskich samorządów badania (H. Godlewska-Majkowska, P. Legutko-Kobus, J. Sierak, „Inteligentne miasta w pandemii”, ELIPSA, Warszawa 2022) wyraźnie wskazują, że samorządy zaczęły z powodzeniem wdrażać elementy e-partycypacji do swoich procedur (oczywiście była to sytuacja niejako wymuszona i wynikała z przedłużającego się stanu pandemii). Samorządy posiadające opracowane i wdrożone wcześniej w okresie przedpandemicznym narzędzia e-partycypacji, nie tylko specjalne platformy, lecz także narzędzia i platformy do gromadzenia i wymiany informacji stosowane w smart city, mogły łatwiej w okresie pandemii przestawiać się na e-partycypację i jej bardziej zaawansowane formy, takie jak: fora dyskusyjne, komentarze online, systemy informacji przestrzennej wykorzystywane do partycypacji publicznej, panele obywatelskie w formule online. ©℗