Posługiwanie się wzorcami jest w obrocie z konsumentami powszechne. W dobie masowych transakcji gotowe projekty umów, w tym również kredytowych, ułatwiają i przyspieszają podpisanie kontraktu. Praktyka ta nie sprzyja jednak słabszym uczestnikom rynku.
Wzorce umowne są przygotowywane dla bliżej nieokreślonej liczby adresatów. A klient nie ma możliwości negocjowania treści umowy. Zostaje postawiony w sytuacji, w której musi przyjąć warunki przedsiębiorcy, jeżeli chce skorzystać z jego usług. Wiąże się to dla niego z ryzykiem zawarcia niekorzystnego kontraktu. Ponieważ konsument jest w takich relacjach stroną słabszą, prawo objęło go szczególną ochroną. Polega ona na zapobieganiu skutkom pojawienia się w umowie niedozwolonych postanowień umownych.
Za niedozwolone postanowienia umowne (zwane również klauzulami abuzywnymi) uznaje się nieuzgodnione indywidualnie z konsumentem postanowienia, które kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, naruszając przy tym rażąco jego interesy. Klauzulami abuzywnymi nie są jednak te postanowienia, które określają główne świadczenia stron (np. cenę, wynagrodzenie), jeżeli przedsiębiorca sformułował je w sposób jednoznaczny.
Żeby uchronić konsumentów przed zawarciem szkodliwej dla nich umowy, prezes UOKiK prowadzi rejestr niedozwolonych postanowień. Zamieszczane są w nim klauzule, w tym pochodzące z umów kredytowych, po prawomocnym orzeczeniu przez sąd o ich abuzywnym (niedozwolonym) charakterze. Warto więc sprawdzić przed podpisaniem umowy pożyczki, czy budzące nasze obawy postanowienia nie widnieją w tym rejestrze.
Czytając umowę kredytu, zwróćmy w szczególności uwagę na postanowienia, które wpływają na wysokość kosztów kredytu. Przy pożyczce o zmiennym oprocentowaniu istotne będzie to, w jaki sposób kredytodawca określił przesłanki zmiany oprocentowania. Powinny one zostać sformułowane jednoznacznie. Do rejestru niedozwolonych postanowień umownych wpisane zostały m.in. klauzule (nr 3016, 4704), które przyznają kredytodawcom możliwość kształtowania wysokości oprocentowania kredytu według własnego uznania. Określone w nich okoliczności zmiany oprocentowania są tak ogólne, że nie pozwalają konsumentom zweryfikować, czy wzrost oprocentowania jest zasadny.
Należy również zwrócić uwagę na postanowienia, które w sposób niepełny przedstawiają zakres uprawnień i obowiązków stron umowy. Przykładem może być klauzula wpisana do rejestru (nr 268), w której bank wskazał nie wszystkie, a jedynie przykładowe sytuacje (posłużono się sformułowaniem „w szczególności”) uprawniające go do wypowiedzenia umowy. Tak sformułowane postanowienie umożliwiało bankowi jednostronne rozszerzanie katalogu przesłanek wypowiedzenia umowy i dlatego zostało uznane za niedozwolone.
Równie ważne jest precyzyjne określenie procedury, według której kredytodawca będzie podejmował kolejne czynności windykacyjne w przypadku braku spłaty kredytu w terminie. Kredytobiorca powinien mieć pewność, że nie zostanie obciążony naraz opłatami z tytułu różnych czynności windykacyjnych (np. monitu listownego, telefonicznego, wizyty windykatora). Konsument powinien też wiedzieć, jakie czynności, po upływie jakiego czasu i w jakich odstępach podejmie bank, przy czym kolejno podejmowane wobec niego działania powinny umożliwić mu efektywną spłatę wymagalnego zadłużenia. Przykładem postanowienia nieokreślającego takich procedur jest klauzula, która otrzymała w rejestrze nr 1796.
W przypadku umów o kredyt zabezpieczony hipoteką istotne znaczenie mają postanowienia, na mocy których kredytodawcy mogą żądać dodatkowego zabezpieczenia bądź zlecać wycenę nieruchomości. Takie postanowienia powinny w sposób precyzyjny i jednoznaczny wskazywać uprawnienia banku, gdy zmniejsza się wartość zabezpieczenia. Dlatego za abuzywną uznana została klauzula (w rejestrze nr 3182), zgodnie z którą kredytobiorca nie ma możliwości sprawdzenia, czy faktycznie zaszły powody uzasadniające ustanowienie dodatkowego zabezpieczenia czy poniesienie kosztu oszacowania wartości nieruchomości.
Rejestr, w którym zamieszczane są niedozwolone postanowienia umowne (dotyczące nie tylko umów kredytowych), dostępny jest na stronie internetowej UOKiK. Stosowanie przez przedsiębiorców tych klauzul jest zakazane. Gdy nawet znajdą się one w umowie kredytu, nie będą wiążące dla konsumenta.
Również pomocny w ocenie postanowień pod kątem ich abuzywnego charakteru jest art. 3853 kodeksu cywilnego. Zawiera on katalog 23 przykładowych niedozwolonych postanowień umownych. W razie wątpliwości co do treści umowy, konsument może zwrócić się z prośbą o pomoc do powiatowego (miejskiego) rzecznika konsumentów lub organizacji konsumenckich, których adresy dostępne są na stronie www.uokik.gov.pl.