Co roku, wraz z początkiem stycznia, uwalniane są prawa autorskie do utworów, których twórcy zmarli 70 lat wcześniej. Jest to bowiem jedna z podstawowych przesłanek tzw. przejścia do domeny publicznej.
W tym miejscu powstaje pytanie, czym ona właściwie jest. W najwęższym znaczeniu jest to twórczość, z której można korzystać bez ograniczeń – oczywiście jeśli zostały spełnione, przewidziane prawem przesłanki. Zasadniczo, taka twórczość może znaleźć się w domenie publicznej na dwa sposoby. Pierwszy – gdy dzieła nie mogą być objęte ochroną. W polskim prawie są to:
• akty normatywne lub ich urzędowe projekty
• urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole
• opublikowane opisy patentowe lub ochronne
• proste informacje prasowe.
Wyłączenie spod ochrony aktów normatywnych lub ich urzędowych projektów ma na celu zapewnienie obywatelom swobody dostępu do materiałów prawnych (np. ustaw czy rozporządzeń). Pomimo, że większość z nich można by spokojnie uznać za rezultaty pracy twórczej, w tym wypadku ważniejszy okazał się interes publiczny – prawo do informacji na temat tzw. zdarzeń legislacyjnych (prawotwórczych). Podobnie jest z pozostałymi kategoriami – interes publiczny został uznany za istotniejszy od praw twórców.
Drugim sposobem, który dotyczy już wyłącznie utworów, jest upłynięcie 70 lat od śmierci ich twórców bądź ostatniego współautora. Wydawałoby się, że sprawa jest prosta, niestety, właściciele praw do bardzo wartościowych lub dużo wartych utworów, często starają się wprowadzić w błąd opinię publiczną, aby tym sposobem pozostać jedynym podmiotem czerpiącym zyski z eksploatacji konkretnej twórczości. Tak było m.in. w przypadku praw do Myszki Miki, o których możecie przeczytać w tekście opublikowanym na stronie Legalnej Kultury.
Proces przejścia utworu do domeny publicznej bywa nierzadko bardzo skomplikowany, o czym alarmują nawet branżowi prawnicy. Dr Krzysztof Siewicz, członek zespołu Platforma Otwartej Nauki przy ICM UW widzi to np. w ten sposób: „Wydawałoby się, że wygasanie praw 70 lat od śmierci twórcy to bardzo prosta zasada pozwalająca bez wątpliwości ustalić, czy dany utwór jest w domenie publicznej. Tymczasem owe 70 lat nie zawsze liczy się od śmierci twórcy, nie zawsze wiadomo, kto jest twórcą i czy na pewno mamy do czynienia z oryginałem, czy też z jego współczesnym opracowaniem. Kilka lat temu wprowadzono poza tym dodatkowe prawa dla wydawców dzieł z domeny publicznej, które powodują, że dzieła te mogą być w pewnym sensie ponownie zawłaszczone. To wszystko sprawia, że korzystanie z domeny publicznej czasami przypomina żeglowanie po morzu koralowym... nigdy nie wiadomo, co czyha pod powierzchnią spokojnej wody.”
Z tego właśnie powodu powstał Dzień Domeny Publicznej (dalej DDP), który ma na celu przypomnienie o co w tym wszystkim chodzi oraz dostarczenie listę twórców i ich utworów, z których można od tego momentu swobodnie korzystać. W Polsce DDP obchodzony jest od 2007 r., a na świecie od roku 2004 r. choć co do tego istnieją pewne kronikarskie rozbieżności, nad którymi nie warto się rozwodzić. Pełna lista autorów, którzy zmarli w 1951r. jest tymczasem dostępna na Wikipedii (w wersji językowej angielskiej). Zwróciliśmy szczególną uwagę na kilku twórców:
- Francisco Boix (1920-1951) - weteran wojny domowej w Hiszpanii oraz fotograf, który był więziony w obozie koncentracyjnym Mauthausen i to dzięki niemu świat dowiedział się o przerażających zbrodniach dokonywanych m.in. w tej jednostce. Na procesach norymberskich oraz w Dachau zaprezentował, słynne dziś fotografie, które odegrały kluczową rolę w skazaniu nazistowskich zbrodniarzy wojennych.
- Hermann Broch (1886-1951) – austriacki pisarz, zaliczany do grona do najwybitniejszych dwudziestowiecznych autorów niemieckojęzycznych. Twórca takich tytuł jak „Śmierć Wergilego”. „Lunatycy” oraz „Autobiografia duchowa”.
- Tamiki Hara (1905-1951) - japoński pisarz i ocalały z bombardowania Hiroszimy, znany ze swoich prac z gatunku literatury o broni atomowej. Twórca m.in. „Letnich Kwiatów” czy „Krainy Pożądania”
- Arnold Schönberg (1874-1951) - austriacki kompozytor, teoretyk muzyki i pedagog żydowskiego pochodzenia; pionier muzyki dodekafonicznej i atonalności. Przedstawiciel drugiej szkoły wiedeńskiej, zaliczany do pierwszych modernistów.
- Artur Szyk (1894-1951) – artysta grafik, ilustrator książek, scenograf, karykaturzysta. Artur Szyk jako grafik i ilustrator zyskał uznanie w okresie międzywojennym – jego prace były wystawiane i publikowane nie tylko w Polsce, lecz również Francji, Wielkiej Brytanii i USA. Popularność przyniosły mu jednak karykatury wojenne, w których po wybuchu II wojny światowej ukazywał przywódców państw Osi – przede wszystkim Hitlera, Mussoliniego i Hirohito. Po zakończeniu wojny w swojej twórczości nadal angażował się politycznie, przede wszystkim popierając utworzenie państwa izraelskiego. Twórczość Szyka w warstwie treściowej cechuje się zaangażowaniem społecznym i politycznym, a w warstwie formalnej odrzuceniem modernizmu i nawiązywaniem do malarstwa średniowiecznego i renesansowego, zwłaszcza zdobnictwa książek z tych okresów. W przeciwieństwie do prac większości karykaturzystów, twórczość Szyka wyróżnia się bogatą kolorystyką i dbałością o szczegóły.
- Ludwig Wittgenstein (1889-1951) - filozof zajmujący się przede wszystkim językiem i logiką, który poruszał także kwestie kluczowe dla filozofii umysłu i matematyki. Jego wczesne prace uczyniły z niego „ojca chrzestnego” neopozytywizmu, późniejsze natomiast stanowiły kluczowy wkład w badaniach nad pragmatyką. Jego najsłynniejsza pracą (jedyną wydaną za jego życia) jest „Traktat logiczno-filozoficzny” (1921), w którym Wittgenstein podejmuje próbę ustalenia niepodważalnych związków pomiędzy językiem, a rzeczywistością. Choć niewielki rozmiarem, wywarł bardzo silny wpływ na pozytywizm logiczny Koła Wiedeńskiego oraz atomizm logiczny reprezentowany przez Bertranda Russella.
W związku z odmiennymi przepisami obowiązującymi w Stanach Zjednoczonych do tamtejszej domeny publicznej wchodzą dzieła opublikowane w roku 1926. Zaliczają się do nich m.in.:
- „Kubuś Puchatek” – powieść dla dzieci autorstwa brytyjskiego pisarza A.A.Milne.
- „Słońce też wschodzi” - powieść Ernesta Hemingwaya opowiadająca o grupie amerykańskich oraz brytyjskich ekspatriantów, którzy wyruszają z Paryża do Pampeluny na święto Sanfermines, chcąc zobaczyć encierro i walki byków. Obecnie uznawana jest za jedno z najważniejszych dzieł Hemingwaya
- 13 wydanie „Encyclopædia Britannica” – jedna z najpopularniejszych encyklopedii na świecie. Wydawana od XVIII wieku w Edynburgu.
- „Zamek” - jeden z najbardziej tajemniczych utworów Franza Kafki. Powieść ta jest ostatnią częścią tzw. Trylogii samotności. Prace nad nią Kafka rozpoczął w 1922 roku, ale dzieło to, podobnie jak Ameryka i Proces, nie zostało dokończone.
- „Faust” - czarno-biały niemy film wyprodukowany w Niemczech w 1926 roku, w reżyserii Friedricha Wilhelma Murnaua (znanego z wyreżyserowania klasycznego horroru „Nosferatu – symfonia grozy”) Obraz powstał na motywach dramatu Faust Johanna Wolfganga von Goethego, sztuki Tragiczna historia doktora Fausta Christophera Marlowa oraz niemieckich podań i legend.
- „Człowiek jak człowiek” – sztuka autorstwa Bertolta Brecht’a, najbardziej znanego z napisania „Opery za trzy grosze”
Należy również pamiętać, że nie ma jednego, uniwersalnego systemu oznaczania utworów znajdujących się w domenie publicznej, jednak najczęściej używanym sposób jest użycie Znaku Domeny Publicznej.
Jest to narzędzie należące do rodziny Creative Commons - zespołu instrumentów w zakresie prawa autorskiego, stworzonych przez amerykańską organizację poza rządową o tej samej nazwie. Znak Domeny Publicznej (w wersji 1. 0) to oświadczenie, które informuje o braku ograniczeń prawa autorskiego. W odróżnieniu od innych narzędzi Creative Commons – Znak nie jest licencją, a prawo do oznaczenia danego utworu nie należy wyłącznie do autora, ale również do wszystkich osób, które mają wiedzę o jego aktualnym statusie. Poza tym, dostarcza użytkownikom informacje na temat swobód i ewentualnych ograniczeń prawnych względem utworu, jak również ułatwia jego wyszukiwanie w innych otwartych zasobach edukacyjnych. Jest to szczególnie przydatny instrument dla instytucji kultury – muzeów, archiwów, galerii i bibliotek, które udostępniają online cyfrowe zbiory dziedzictwa kultury będące w domenie publicznej.
Artykuł powstał we współpracy z Fundacją Legalna Kultura.