Klastry energii. Większe wsparcie i obowiązkowy udział JST

Już za kilka tygodni wejdą w życie przepisy, które mają ułatwić tworzenie takich porozumień, a także zwiększyć zainteresowanie społeczeństwa ich działalnością. Jedną z zachęt ma być mechanizm wsparcia – będą mogły z niego korzystać tylko te podmioty, które zostaną wpisane do nowo powstałego rejestru.

Nowe zasady funkcjonowania klastrów energii

Od 1 października zaczęły wchodzić stopniowo w życie przepisy, które mają uzupełnić realizowany już od miesięcy proces budowy ram regulacyjnych polskiej transformacji energetycznej, wcielając przy tym w życie zmienioną architekturę rynku energii, nakreśloną przez Unię Europejską. Mowa o zmianach wprowadzonych przez ustawę z 17 sierpnia 2023 r. o zmianie ustawy o odnawialnych źródłach energii oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1762; dalej: nowelizacja), która służy implementacji do polskiego prawa przepisów dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/2001 z 11 grudnia 2018 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych (Dz.Urz. UE z 2018 r. L 328, s. 82; dalej: dyrektywa RED II).

Nowelizacja wprowadza do ustawy wiele rozwiązań, których głównym celem jest wsparcie sektora odnawialnych źródeł energii przez zwiększenie udziału energii z OZE w polskim miksie energetycznym, co ma się przełożyć na wzrost bezpieczeństwa energetycznego Polski. Wiodącym celem nowych regulacji jest wsparcie budowy energetyki rozproszonej, opartej na inicjatywach energetycznych obywateli, przedsiębiorców i samorządów.

Wśród tych zmian centralne miejsce zajmują regulacje dotyczące klastrów energii, przy czym akurat te przepisy zaczną obowiązywać w 2024 r. (częściowo od 1 stycznia; częściowo od 2 lipca). W tym zakresie przepisy nowelizacji wprowadzają liczne zmiany do ustawy z 20 lutego 2015 r. o odnawialnych źródłach energii (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1436; dalej: ustawa o OZE), w tym: ustanawiają nową, precyzyjną definicję klastra energii, regulują zasady współpracy organizacyjnej i biznesowej między podmiotami w ramach klastrów, określają zakres działań klastrów oraz obszar ich działania.

Ramka 1

Nowelizacja niesie przy tym ze sobą usprawnienia administracyjno-prawne oraz specjalny system wsparcia dla klastrów energii. Ten ostatni będzie przeznaczony dla podmiotów wpisanych do rejestru klastrów energii prowadzonego przez prezesa Urzędu Regulacji Energetyki (URE). Nowe przepisy zakładają również ścisłą współpracę klastrów energii z operatorami sieci dystrybucyjnych (OSD), co ma doprowadzić do odciążenia Krajowego Systemu Elektroenergetycznego (KSE) i osiągnięcia celów rozproszenia produkcji energii ze źródeł odnawialnych przy zapewnieniu pewności i ciągłości dostaw.

Cel: usunąć bariery

Jak wskazano w uzasadnieniu do projektu ustawy, zmiany dotyczące klastrów energii wychodzą naprzeciw oczekiwaniom lokalnych społeczności, w tym indywidualnych oraz instytucjonalnych odbiorców oraz wytwórców paliw i energii, przedsiębiorców, w szczególności małych i średnich (MŚP), jednostek samorządu terytorialnego (JST), a także wspólnot i spółdzielni mieszkaniowych – mając na celu umożliwienie szerszego niż dotychczas rozwoju klastrów energii w Polsce.

Ramka 2

W ramach przeprowadzonych analiz zostały zdiagnozowane następujące bariery, które ograniczają możliwość oczekiwanego, dynamicznego rozwoju klastrów energii:

1) wątpliwości interpretacyjne związane z definicją klastra energii,

2) nieprecyzyjne przepisy określające zakres podmiotowy i przedmiotowy działania klastra energii,

3) brak regulacji w zakresie rejestracji klastrów energii, wskazujący na potrzebę stworzenia rejestru,

4) ograniczenia w zakresie określenia szczegółowych zasad współpracy członków klastra energii z operatorami systemów dystrybucyjnych,

5) brak mechanizmów zachęt (premiowania) dla podmiotów tworzących klaster energii oraz warunków skorzystania z takich preferencyjnych rozwiązań.

Nowa definicja

Jedną z istotniejszych zmian jest zmiana definicji klastra energii, ujęta w art. 1 pkt 15a ustawy o OZE. Obowiązkowy stał się udział gminy lub jej spółki. Ale to niejedyna zmiana.

▶ Jak było dotychczas. Legalne zdefiniowanie pojęcia klastra energii nastąpiło już siedem lat temu – definicja została wprowadzona do polskiego porządku prawnego nowelizacją ustawy OZE z 22 czerwca 2016 r. o zmianie ustawy o odnawialnych źródłach energii oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 925). W kolejnych latach definicję tę wzbogacano o nowe elementy. W rezultacie zgodnie z obecnie obowiązującym brzmieniem art. 2 pkt 15a ustawy o OZE klaster energii z formalnego punktu widzenia jest cywilnoprawnym porozumieniem z udziałem osób fizycznych, osób prawnych, jednostek naukowych, instytutów badawczych lub jednostek samorządu terytorialnego. Jak zatem z tego wynika, biorąc pod uwagę użycie spójnika „lub”, udział JST w takim porozumieniu nie był dotychczas obowiązkowy.

▶ Jak będzie po zmianach. Nowe brzmienie art. 2 pkt 15a ustawy o OZE, które obowiązywać będzie od 1 stycznia 2024 r., po raz pierwszy wprowadza obligatoryjny wymóg podmiotowy, zgodnie z którym stroną porozumienia musi być przynajmniej jedna JST lub spółka kapitałowa utworzona na podstawie art. 9 ust. 1 ustawy z 20 grudnia 1996 r. o gospodarce komunalnej (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 679) przez JST, lub spółka kapitałowa, której udział w kapitale zakładowym spółki JST jest większy niż 50 proc. lub przekracza 50 proc. liczby udziałów lub akcji. [przykłady 1, 2, 3]

Warto przy tym zauważyć, że zmienił się nie tylko wspomniany zakres podmiotowy, lecz także zakres przedmiotowy. Klaster energii był dotychczas porozumieniem dotyczącym wytwarzania i równoważenia zapotrzebowania, dystrybucji lub obrotu energią z OZE lub z innych źródeł. Obecnie zakres przedmiotowy funkcjonowania klastra uzupełniono o magazynowanie energii, czyli przechowywanie nadwyżki wyprodukowanej energii, które pomaga zoptymalizować zużycie i zabezpieczyć uczestników klastra przed negatywnymi skutkami braku zasilania czy wspomagania pracy systemów wytwórczych.

Przykład 1

Przykład 2

Przykład 3

Nowe zasady funkcjonowania

Dotychczasowe regulacje dotyczące działania klastra energii były właściwie cząstkowe, ponieważ zawierały się w jednym przepisie, a mianowicie art. 38a ustawy o OZE. Przepis ten, który będzie obowiązywać jeszcze do końca bieżącego roku, odnosi się wyłącznie ogólnie do obszaru działania klastra energii, wskazując, że ustala się go na podstawie miejsc przyłączenia wytwórców i odbiorców energii będących członkami tego klastra oraz że działalność klastra energii nie może obejmować połączeń z sąsiednimi krajami (art. 38a ust. 4 i 5 ustawy o OZE).

Dotychczasowa regulacja wskazuje ponadto, że operator systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego, z którym zamierza współpracować klaster energii, jest obowiązany do zawarcia z koordynatorem klastra energii umowy o świadczenie usług dystrybucji (art. 38a ust. 3 ustawy o OZE). Na tym kończy się ustawowa podstawa funkcjonowania klastra, pozostawiając członkom klastra energii dowolność w zakresie ułożenia stosunków wewnętrznych i zewnętrznych.

W wyniku nowelizacji od 1 stycznia 2024 r. do ustawy o OZE dodane zostaną nowe art. 38aa‒38af, które szczegółowo regulują nowe zasady działalności klastrów energii, odnosząc się do ich struktury, obszaru i przedmiotu działalności. W efekcie klaster energii m.in. zyska zinstytucjonalizowanego reprezentanta w postaci koordynatora klastra energii, który przejmie dużą część nowych obowiązków podmiotów zrzeszonych w ramach tej formy współdziałania. Nowe przepisy wyznaczają ponadto cele działalności klastra, jakimi są zapewnienie korzyści gospodarczych, społecznych lub środowiskowych stronom porozumienia lub zwiększenie elastyczności systemu elektroenergetycznego. Powyższe cele gospodarcze, społeczne lub środowiskowe wynikają z ustawodawstwa unijnego i są przewidziane dla obywatelskich społeczności energetycznych przez dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/944 z 5 czerwca 2019 r. w sprawie wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej oraz zmieniająca dyrektywę 2012/27/UE (Dz.Urz. UE z 2019 r. L 158, s. 125).

Ponadto wspomniana już wcześniej dyrektywa RED II również określa cele społeczności energetycznych działających w zakresie energii odnawialnej jako przynoszenie korzyści środowiskowych, ekonomicznych lub społecznych. Choć formalnie regulacje dotyczące klastrów energii nie są wdrożeniem przepisów tych dyrektyw, to jednak w dużej mierze przyczyniają się do budowy i promocji lokalnego wymiaru społeczności energetycznych, co stanowi ważny punkt obu unijnych dyrektyw. Akty te kładą nacisk na podejmowanie inicjatyw zmierzających do przemodelowania rynku i odciążenia centralnego systemu zaopatrzenia w energię na rzecz rozwoju lokalnych inicjatyw wytwórczych i promowania efektywnościowego zrzeszania odbiorców. Regulacje te wpisują się także w cele wynikające z obowiązujących przepisów polskiego prawa ‒ chodzi o realizację zadań gminy związanych z planowaniem i organizacją zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe na jej obszarze, określonych w art. 18 ust. 1 pkt 1 ustawy z 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1385; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 1785).

Wymogi co do porozumienia

W nowo dodanym art. 38aa ustawy o OZE wprowadzono wymogi w zakresie formy porozumienia klastra energii, jak również określono minimum obowiązków, które takie porozumienie powinno regulować.

Dotychczas ta materia nie była regulowana ustawowo. Zazwyczaj porozumienie o utworzeniu klastra energii czy umowa z podmiotem zajmującym się utworzeniem i organizacją klastra energii i tak zawierane były w formie pisemnej i obejmowały zasadnicze obowiązki podmiotów – członków i organizatorów klastra, nie był to jednak element obligatoryjny czy niezbędny do powołania klastra do życia.

▶Forma. Zgodnie z art. 38aa ust. 1 ustawy o OZE w nowym brzmieniu porozumienie zawiera się w formie pisemnej pod rygorem nieważności. To zastrzeżenie ma istotne znaczenie. Jak wynika z art. 73 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. ‒ Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1610; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 1933), jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej formę pisemną, czynność dokonana bez zachowania zastrzeżonej formy jest nieważna tylko wtedy, gdy ustawa przewiduje rygor nieważności. A tak jest w tym przypadku.

W praktyce należy jednak pamiętać o zasadzie równoważności formy pisemnej i formy elektronicznej, gdy złożenie oświadczenia woli nastąpi w postaci elektronicznej i opatrzone zostanie kwalifikowanym podpisem elektronicznym. Choć bowiem forma elektroniczna stanowi odrębny i samodzielny typ formy szczególnej czynności prawnych, to jest równoważna formie pisemnej wyłącznie przy zachowaniu określonych wymogów. Tym samym, jeżeli porozumienie o utworzeniu klastra energii zostanie zawarte w formie elektronicznej, dla jego ważności konieczne jest złożenie podpisów przez wszystkich sygnatariuszy porozumienia w formie elektronicznej z udziałem kwalifikowanego podpisu.

Przykład 4

▶Obowiązkowe elementy. Porozumienie o utworzeniu klastra energii będzie musiało, zgodnie z art. 38aa ust. 2 ustawy o OZE (nowo dodanym od 1 stycznia 2024 r.), zawierać zdefiniowane ustawowo elementy, przede wszystkim prawa i obowiązki stron tego porozumienia, którzy uzyskują formalny status „członka klastra energii”. W treści porozumienia powinien zostać m.in. opisany „zakres przedmiotowy współpracy członków w ramach klastra energii”. Brak jest jednak wytycznych ustawodawcy, w jakim stopniu szczegółowości ów opis powinien regulować wzajemne zobowiązania stron.

Kolejne obligatoryjne elementy porozumienia o utworzeniu klastra energii dotyczą kwestii organizacyjno-temporalnych: obszaru, zakresu i czasu jego działania. Porozumienie powinno wskazywać wprost obszar działalności w ramach klastra energii, ze wskazaniem punktów poboru energii i punktów jej wprowadzania do sieci przez członków klastra energii. W tym zakresie warto pamiętać o nowych ograniczeniach terytorialnych czy podmiotowych (obowiązkowy udział JST, zakres funkcjonowania na terenie powiatu lub pięciu sąsiadujących ze sobą gmin). Akt założycielski musi zawierać również czas trwania porozumienia oraz zasady jego rozwiązywania.

Porozumienie klastra energii powinno zawierać w szczególności postanowienia określające:

1) prawa i obowiązki stron tego porozumienia, zwanych dalej „członkami klastra energii”,

2) zakres przedmiotowy współpracy w ramach klastra energii,

3) koordynatora klastra energii oraz jego prawa i obowiązki,

4) obszar działalności w ramach klastra energii, ze wskazaniem punktów poboru energii i punktów jej wprowadzania do sieci przez członków klastra energii,

5) czas trwania tego porozumienia i zasady jego rozwiązywania,

6) upoważnienie koordynatora klastra energii do dostępu do informacji rynku energii i danych pomiarowych dotyczących każdego członka klastra energii.

• Czy klastry energii, które rozpoczynały działalność pod rządami dotychczasowych przepisów i prowadzą ją na podstawie wewnętrznych, ustalonych między sobą zasad (np. w kwestii podziału zadań, roli koordynatora itp.), będą zobowiązane podjąć działania zmierzające do dostosowania się do nowych przepisów?

Nowelizacja przesądza wprost, że członkowie klastrów energii oraz koordynatorzy klastrów energii działających w dotychczasowej formule (wynikającej z art. 2 pkt 15a ustawy o OZE w brzmieniu dotychczasowym) będą mogli wykonywać działalność określoną w cywilnoprawnym porozumieniu w brzmieniu dotychczasowym, na zasadach określonych w tym porozumieniu (przesądza o tym art. 16 ust. 2 nowelizacji). Oznacza to, że dotychczasowi członkowie klastrów energii nie będą musieli zmieniać profilu swojej działalności, aby dostosować się do brzmienia nowych przepisów po 1 stycznia 2024 r.

Dopiero w przypadku chęci uczestniczenia w nowym systemie wsparcia klastrów konieczne okaże się dostosowanie się do nowych regulacji, w tym zakresie przede wszystkim niezbędne będzie uzyskanie wpisu do rejestru klastrów energii.

Polityka klimatyczna UE jasno określa, jakie kroki powinna podjąć polska energetyka, aby zmniejszyć emisję gazów cieplarnianych. Aby to osiągnąć, należy zmienić źródła energii, zastępując te, które emitują dwutlenek węgla, źródłami o zerowej emisji oraz zielonymi. Choć coraz większe znaczenie zyskuje generacja energii w mikroźródłach zielonych, co jest związane z transformacją energetyczną i budową nowej architektury rynku energii, w której energia jest wytwarzana i zużywana w tym samym miejscu, to by spełnić ambitne cele klimatyczne, konieczne jest podejmowanie szerszych inicjatyw z udziałem podmiotów instytucjonalnych, które mają największe zapotrzebowanie na energię: przedsiębiorstw i samorządów.

Ustawodawca uznał, że to, co jest widoczne w skali indywidualnych odbiorców i działa z sukcesem dzięki wsparciu takich programów jak „Mój prąd”, mogłoby zostać przeniesione na poziom inicjatyw lokalnych i dzięki efektowi skali przyczynić się do zmiany profilu zaopatrzenia w energię całych samorządów oraz przedsiębiorstw energochłonnych. Narzędziem, które służy realizacji tych celów, są porozumienia klastrowe, które opierają się na partycypacji w ramach rozproszonego wytwarzania energii ze źródeł odnawialnych.

▶ Realizacja celów polskiej polityki energetycznej. Zgodnie ze Strategią na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.), która została przyjęta przez Radę Ministrów 14 lutego 2017 r. (M.P. poz. 260), bezpieczeństwo energetyczne kraju wymaga dywersyfikacji źródeł, surowców oraz sposobu wytwarzania i dystrybucji energii. Podobne podejście do kwestii dywersyfikacji prezentuje Polityka Energetyczna Polski do 2040 roku (PEP2040). Odpowiedni dobór odnawialnych i innych źródeł wytwarzania energii w ramach kooperatyw energetycznych, takich jak klastry energii, może lokalnie zapewnić samowystarczalność i tym samym bezpieczeństwo energetyczne. Wdrożenie nowych modeli rynkowych, które uwzględniają takie cechy jak: moc, dyspozycyjność, lokalizacja wytwórcy, lokalizacja odbiorcy oraz charakterystyka zapotrzebowania, będzie wymagało zmiany dotychczasowego rynku produkcji i dystrybucji energii.

Ambicją Ministerstwa Klimatu i Środowiska, autora projektu ustawy nowelizującej ustawę o OZE, jest wspierane tworzenia i rozwoju klastrów energii, a także spółdzielni energetycznych i innych form współpracy energetycznej na poziomie lokalnym, aby zapewnić możliwość wdrażania oczekiwanych zmian. Zgodnie z PEP2040 dostępność OZE, szczególnie na obszarach wiejskich, stwarza możliwość ich wykorzystania do produkcji energii na potrzeby lokalnego rynku energetycznego. Rozproszenie jednostek wytwórczych oraz rozmieszczenie ich blisko odbiorców pozwala na racjonalne i efektywne wykorzystywanie tego istniejącego lokalnie potencjału OZE oraz wpływa na ograniczenie strat w przesyle i dystrybucji energii elektrycznej.

Zgodnie z PEP2040 rolę prekursorów takich działań na rynku krajowym mają pełnić kooperatywy energetyczne na czele z klastrami energii, które organizują się, aby dla dobra członków swojej społeczności wytwarzać, dystrybuować i magazynować energię elektryczną na własne potrzeby. Projektodawca zakłada, że do 2030 r. w Polsce będzie działać 300 klastrów energii. Taka ich liczba wynika ponadto z zobowiązania, jakie zostało przyjęte przez Polskę w PEP2040. ©℗

Nowa rola koordynatora

Jak wynika z nowego art. 38aa ustawy o OZE, w drodze porozumienia o utworzeniu klastra energii członkowie klastra energii będą zobowiązani powołać koordynatora klastra energii, który stanie się ich reprezentantem przed prezesem Urzędu Regulacji Energetyki, będąc podmiotem upoważnionym i zobowiązanym do podejmowania czynności w ich imieniu. Ustawa nie precyzuje wymogów formalnych co do podmiotu będącego koordynatorem.

• W dotychczasowej definicji klastra energii wskazywano, że koordynatorem klastra może być powołana w celu reprezentacji klastra spółdzielnia, stowarzyszenie, fundacja, lub wskazany w porozumieniu cywilnoprawnym dowolny członek klastra energii (może nim być również powołany w tym celu podmiot, np. spółka osobowa, czy kapitałowa). Czy wykreślenie tego katalogu sprawia, że koordynatorem nie będzie mogła być już spółdzielnia czy stowarzyszenie?

Nie, nowelizacja przepisów niesie za sobą ustawowe określenie kluczowych postanowień, które powinno obejmować porozumienie o otworzeniu klastra energii. Wśród obligatoryjnych elementów wskazano określenie koordynatora klastra energii oraz jego praw i obowiązków. Ustawodawca rezygnując ze wskazania form prawnych, w jakich działać może koordynator klastra energii, zrezygnował z ograniczeń w tym zakresie, dopuszczając również inne kategorie podmiotów do pełnienia tej funkcji (rozszerzenie przesłanek podmiotowych).

Rola koordynatora klastra energii będzie kluczowa jednak nie tylko w procesie tworzenia, lecz także w trakcie zarządzania klastrem. Koordynator będzie odpowiedzialny za:

• reprezentowanie interesów klastra na zewnątrz,
• zarządzanie oraz koordynację zadań klastra,
• planowanie i koordynowanie budowy instalacji wytwórczych w klastrze,
• koordynowanie działań związanych z magazynowaniem energii w klastrze,
• koordynowanie działań uczestników klastra w celu maksymalnego zbilansowania energii elektrycznej.

Dodatkowo koordynator klastra energii ma za zadanie koordynować obrót energią pomiędzy członkami klastra – odbiorcami i producentami (szerzej piszemy w dalszej części). Prawa i obowiązki koordynatora klastra energii będzie musiało wskazywać wprost omawiane wyżej porozumienie o utworzeniu klastra energii. Niezbędnym elementem, który będzie musiał być zawarty w porozumieniu, jest ponadto upoważnienie dla koordynatora klastra energii do dostępu do informacji rynku energii i danych pomiarowych dotyczących każdego członka klastra energii.

Powyższe uprawnienie ma na celu dostosowanie przepisów do uruchomienia Centralnego Systemu Informacji Rynku Energii (CSIRE) oraz umożliwienie koordynatorowi pozyskiwania danych do sprawozdań rocznych składanych prezesowi URE. Właśnie w celu zapewnienia zgodności projektowanych przepisów z CSIRE ustalono dwa terminy wejścia w życie zasadniczych regulacji klastrowych (1 stycznia 2024 r. – przepisy ogólne; 2 lipca 2024 r. – system wsparcia). Takie vacatio legis wynika z potrzeby wprowadzenia dwóch etapów działalności klastrów: fazy organizacyjnej oraz faktycznej działalności przekładającej się na obowiązek sprawozdawczy.

Ramka 3

Ograniczenia zasięgu

Obszar działalności klastra energii ustala się na podstawie punktów poboru energii wymienionych w porozumieniu o utworzeniu klastra energii. Są jednak pewne ograniczenia.

▶ Terytorialne. Jeżeli chodzi o zasięg terytorialny funkcjonowania klastra, to w nowym art. 38ab ust. 1 pkt 1 ustawy o OZE wskazano, że „obszar funkcjonowania kooperatywy klastrowej nie może przekraczać obszaru powiatu w rozumieniu przepisów ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz.U. z 2022 r. poz. 1526 oraz z 2023 r. poz. 572) lub pięciu sąsiadujących ze sobą gmin w rozumieniu przepisów ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2023 r. poz. 40, 572, 1463 i 1688)”. W praktyce może być to identyfikowane jako potencjalna przeszkoda dla założenia klastra. [przykłady 5, 6, 7]

▶ Co do operatora. Dodatkowo przewidziano wymóg, zgodnie z którym członkowie klastra energii muszą być przyłączeni do sieci dystrybucyjnej tego samego operatora systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego o napięciu znamionowym niższym niż 110 kV (art. 38ab ust. 1 pkt 2 ustawy o OZE).

Utrzymano zasadę, zgodnie z którą działalność w ramach klastra nie może być transgraniczna, to znaczy, że nie może obejmować połączeń z sąsiednimi krajami (art. 38ab ust. 2 ustawy o OZE).

Przykład 5

Przykład 6

Przykład 7

Jak się wpisać do rejestru klastrów energii

Nowością jest rejestr klastrów energii prowadzony przez prezesa URE. Wpis do niego będzie konieczny, aby móc korzystać z należnych ustawowo profitów

Nowelizacja powołuje nowy jawny rejestr publiczny prowadzony przez prezesa URE: rejestr klastrów energii (art. 38ac ust. 1 w ustawie o OZE, który wejdzie w życie od 1 stycznia 2024 r.). Utworzenie rejestru ma się przyczynić do wzmocnienia transparentności funkcjonowania klastrów. Ponadto – co szczególnie istotne ‒ wpis do rejestru został powiązany z weryfikacją uprawnień do udziału w przewidzianym dla klastrów nowym mechanizmie wsparcia.

Rejestr klastrów energii ma być prowadzony w postaci elektronicznej i umieszczany w Biuletynie Informacji Publicznej.

Co we wniosku

Prezes URE będzie dokonywał wpisu klastra do rejestru klastrów energii na wniosek koordynatora klastra energii w terminie 14 dni od dnia złożenia wniosku (art. 38ac ust. 4 ustawy o OZE).

Ustawa reguluje warunki formalne wniosku o wpis do rejestru klastrów energii. Zgodnie z art. 38ac ust. 5 ustawy o OZE wniosek powinien zawierać:

1) nazwę i adres zamieszkania albo siedziby koordynatora klastra energii;

2) określenie:

a) obszaru działalności klastra energii,

b) zakresu przedmiotowego działalności klastra energii,

c) członków klastra energii – imię i nazwisko oraz adres wykonywania działalności lub nazwę, siedzibę i adres,

d) liczby, rodzajów, mocy zainstalowanej elektrycznej i lokalizacji instalacji odnawialnego źródła energii, jednostek wytwórczych w rozumieniu art. 3 pkt 43 prawa energetycznego i magazynów energii, służących do wykonywania działalności w ramach tego klastra energii,

e) operatora systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego, na którego obszarze znajdują się punkty poboru energii członków klastra energii, wraz ze wskazaniem tych punktów i punktów wprowadzania energii do sieci przez członków klastra energii.

Załączniki do wniosku

Do wniosku koordynator klastra energii będzie zobowiązany załączyć:

1) kopię porozumienia o utworzeniu klastra energii, przy czym ustawodawca nie wskazuje, że powinna być to kopia uwierzytelniona (odpis),

2) oświadczenie koordynatora klastra energii, złożone pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych oświadczeń, o następującej treści: „Świadomy odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia wynikającej z art. 233 par. 6 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny oświadczam, że dane zawarte we wniosku o wpis do rejestru klastrów energii są kompletne i zgodne z prawdą”; klauzula ta zastępuje pouczenie organu o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych oświadczeń.

Wniosek dotknięty brakami będzie trzeba uzupełnić na wezwanie prezesa URE w terminie 14 dni. Wzywając do uzupełnienia braków, prezes wskaże zakres, w jakim wniosek wymaga uzupełnienia, oraz załączy pouczenie, że brak uzupełnienia spowoduje pozostawienie wniosku bez rozpoznania.

• Co do zasady prezes URE ma 14 dni na dokonanie wpisu do rejestru po złożeniu wniosku. Jak zmieni się ten termin, jeśli się okaże, że wniosek zawiera braki i wymaga poprawy?

W przypadku, gdy wniosek nie zawiera wszystkich wymaganych danych lub do wniosku nie dołączono wymaganych dokumentów, prezes URE niezwłocznie wzywa wnioskodawcę do uzupełnienia wniosku w terminie 14 dni od dnia doręczenia wezwania, wskazując zakres, w jakim wniosek ten wymaga uzupełnienia, wraz z pouczeniem, że brak uzupełnienia spowoduje pozostawienie wniosku bez rozpoznania. Termin na dokonanie wpisu rozpoczyna bieg na nowo po złożeniu kompletnego wniosku.

Wydanie zaświadczenia o wpisie

Prezes URE niezwłocznie po wpisaniu klastra energii do wspomnianego wyżej rejestru wyda zaświadczenie o wpisie. Wydawane będzie ono koordynatorowi klastra energii (art. 38ac ust. 11 ustawy o OZE).

Jak wspomniano, rejestr będzie jawny. Przy czym rejestr ujawniony do publicznej wiadomości w BIP będzie obejmować:

• obszar działalności klastra energii,
• zakres przedmiotowy działalności klastra energii,
• dane członków klastra energii (z wyłączeniem siedzib i adresów),
• informację o operatorze systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego, na którego obszarze znajdują się punkty poboru energii członków klastra energii, wraz ze wskazaniem tych punktów i punktów wprowadzania energii do sieci przez członków klastra energii.

Aktualizacja danych

Zadaniem koordynatora klastra będzie aktualizacja danych w rejestrze klastrów energii. Wymagana będzie ona w przypadku zmiany danych podlegających wpisowi lub zmiany w złożonych wraz z wnioskiem o wpis dokumentach. W takiej sytuacji, w terminie 14 dni od dnia dokonania zmiany, koordynator będzie zobowiązany złożyć do prezesa URE wniosek o zmianę wpisu (nowo dodany art. 38ac ust. 10 ustawy o OZE).

Wykreślenie z rejestru

Nowelizacja zawiera również kompletną regulację w zakresie wykreśleń z rejestru. Wskazano, że prezes URE wykreśla klaster energii z rejestru klastrów energii w drodze decyzji, w następujących przypadkach:

1) na wniosek koordynatora klastra energii;

2) w przypadku powzięcia informacji, że klaster energii przestał spełniać wymagania, jakie ustawa o OZE przewiduje dla jego założenia;

3) w przypadku upływu okresu trwania porozumienia lub rozwiązania klastra przed upływem okresu, na jaki zawiązano porozumienie.

• Czy działające obecnie klastry energii mają obowiązek wpisać się do rejestru klastrów?

Nie, o wpis do rejestru powinny zabiegać te porozumienia, które spełniają nowe wymogi formalne, jakie zostały przewidziane dla klastrów w ustawie OZE i chcą skorzystać ze specjalnego systemu wsparcia.

• Czy została wyznaczona data, do kiedy powinny wpisać się do rejestru obecnie działające klastry, które chcą skorzystać z nowego mechanizmu wsparcia?

Nie ma takiej daty, wpis do rejestru może nastąpić w każdym czasie. Jednak należy pamiętać, że skorzystanie z mechanizmu wsparcia wymaga dostarczenia danych pomiarowych za okres, gdy klaster był wpisany do rejestru. Dlatego z punktu widzenia zainteresowanych wsparciem wpis powinien nastąpić jak najszybciej.

• Czy chcąc przyspieszyć procedury, można dokonać wpisu przed 1 stycznia 2024 r.?

Nie, wpis do rejestru będzie możliwy dopiero wtedy, gdy rejestr powstanie, tj. gdy wejdą w życie przepisy, które powołają go do życia. Wnioski składane wcześniej zostaną pozostawione bez rozpoznania.

• Od kiedy rejestr zacznie działać w praktyce?

Przepisy dotyczące rejestru zaczną obowiązywać od 1 stycznia 2024 r., wobec tego wnioski o wpis do rejestru klastrów energii będzie można składać właśnie od 1 stycznia 2024 r.

Obowiązki sprawozdawcze

Zadaniem koordynatora klastra energii będzie m.in. składanie sprawozdań z działalności. Co do zasady będzie ono obejmować roczny okres działalności. Po raz pierwszy sprawozdanie trzeba będzie złożyć w 2025 r.

Niezależnie od obowiązków związanych z obsługą wpisu, zmian i wykreślenia klastrów z rejestru klastrów energii zadaniem koordynatora klastra energii wpisanego do rejestru klastrów energii będzie również sporządzanie i przedkładanie prezesowi URE sprawozdania z działalności klastra. Stanowi o tym art. 38ad ustawy o OZE, który wejdzie w życie 2 lipca 2024 r. Sprawozdanie powinno zostać złożone w terminie do 30 czerwca roku następującego po roku, którego to sprawozdanie dotyczy.

Roczne sprawozdanie ma zawierać m.in.:

• informację o ilości energii wytworzonej łącznie przez członków klastra energii, w tym ilość energii wytworzonej z odnawialnych źródeł energii, w stosunku do której zastosowano zasady rozliczeń nowego preferencyjnego systemu wsparcia, o których mowa w art. 184k ust. 1 ustawy o OZE, w podziale na członków klastra energii;
• informację o łącznej mocy zainstalowanej instalacji odnawialnego źródła energii, jednostek wytwórczych w rozumieniu art. 3 pkt 43 prawa energetycznego, czyli wyodrębnionego zespołu urządzeń należących do przedsiębiorstwa energetycznego, służącego do wytwarzania energii i wyprowadzania mocy, jak również informację o mocy zainstalowanej magazynów energii – należących do członków klastra energii.

WAŻNE! Koordynatorzy klastrów energii będą składać sprawozdania po raz pierwszy w terminie do 30 czerwca 2025 r. Jak wynika z nowelizacji, pierwszy okres sprawozdawczy obejmie czas od 2 lipca 2024 r. do 31 grudnia 2024 r.

• Czy roczne sprawozdania będą musiały składać też obecnie działające klastry, które nie zostaną zarejestrowane w rejestrze?

Nie, sprawozdania są składane wyłącznie przez koordynatora klastra energii wpisanego do rejestru klastrów energii.

Ułatwienia w funkcjonowaniu

Zachęcić do tworzenia klastrów mają też regulacje, które usprawnią kontakty na linii członkowie klastra – dystrybutor energii ‒ sprzedawca. Dlatego nowe obowiązki nałożono na operatora systemu dystrybucyjnego i sprzedawców, a koordynatorom klastrów przyznano specjalne uprawnienia

Obowiązki operatora systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego wobec koordynatora klastra energii określa art. 38ae ustawy o OZE. Operator systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego na wniosek koordynatora klastra energii, który widnieje w rejestrze klastrów energii, nie później niż w terminie 90 dni od dnia złożenia tego wniosku, będzie miał obowiązek zawrzeć nowe albo zmienić dotychczasowe umowy o świadczenie usług dystrybucji ze wszystkim stronami porozumienia klastrowego, w celu uwzględnienia w tych umowach postanowień określających zasady:

1) rozliczeń świadczonych usług dystrybucji,

2) świadczenia usług dystrybucji, w przypadku gdy stroną porozumienia klastra energii przestanie w nim uczestniczyć.

Podobne obowiązki nałożono na sprzedawców zobowiązanych lub innych sprzedawców wybranych (na mocy art. 38af ustawy o OZE). Oni również, na wniosek koordynatora klastra energii wpisanego do rejestru klastrów energii, w terminie 90 dni od dnia złożenia tego wniosku będą zobowiązani do zawarcia nowych albo zmiany dotychczasowych umów kompleksowych ze wszystkimi członkami klastra energii, w celu uwzględnienia w tych umowach postanowień określających zasady:

1) rozliczeń świadczonych usług dystrybucji,

2) świadczenia usług dystrybucji, w przypadku ustania bycia członkiem klastra energii

‒ przy zachowaniu dotychczasowych warunków cenowych, chyba że strony postanowią inaczej.

Operator systemu dystrybucyjnego ma obowiązek zainstalować każdej ze stron porozumienia klastra energii (za wyjątkiem prosumentów energii odnawialnej oraz wytwórców) licznik zdalnego odczytu. W przypadku niemożności zainstalowania licznika operator będzie zobowiązany zainstalować układ pomiarowo-rozliczeniowy umożliwiający rozliczenia. Koszty zakupu, instalacji i uruchomienia licznika zdalnego odczytu oraz infrastruktury ponosi operator systemu dystrybucyjnego, chyba że pokryte są ze środków z Funduszu Modernizacyjnego lub innych źródeł dofinansowania.

Zachęta do angażowania się

Nowością jest też mechanizm wsparcia obejmujący m.in. ulgi w uiszczaniu opłat dystrybucyjnych, opłat związanych z systemami wsparcia OZE, wysokosprawnej kogeneracji oraz efektywności energetycznej

Od dłuższego czasu w debacie dotyczącej promowania inicjatyw energetyki rozproszonej, a w szczególności zrzeszania odbiorców i wytwórców OZE, pojawiał się argument braku jakiejkolwiek zachęty państwa dla zawierania porozumień klastrowych. Potencjalni uczestnicy klastra nie znajdowali wymiernych korzyści z uczestnictwa w klastrze energii. To ma się zasadniczo zmienić – ambicją Ministerstwa Klimatu i Środowiska, autora projektu nowelizacji, było stworzenie atrakcyjnych warunków prawnych dla rozwoju energetyki rozproszonej w Polsce. Jak wynika z uzasadnienia do projektu ustawy złożonego w Sejmie, nowe przepisy mają poprawić lokalne bezpieczeństwo energetyczne oraz zapewnić szersze wykorzystanie miejscowych zasobów, w tym surowców energetycznych, odnawialnych źródeł energii, oraz rozwój lokalnej przedsiębiorczości i społeczności lokalnych.

Uzasadnieniem dla wsparcia jest to, że klastry energii bez wątpienia mają korzystny wpływ na gospodarkę małych ojczyzn, przyczyniają się do ich rozwoju przede wszystkim dzięki wsparciu dla samorządowej integracji i partycypacji, zachęcie do podnoszenia kwalifikacji i innowacyjności w ramach struktur lokalnych, a wreszcie poprzez rozwój gałęzi gospodarki odpowiedzialnej za OZE przysłużyć się mają zwiększeniu liczby miejsc pracy.

Dlatego bardzo pozytywnie należy ocenić wprowadzenie regulacji zapewniających realne wsparcie dla klastrów energii w postaci ulg w uiszczaniu opłat dystrybucyjnych, opłat związanych z systemami wsparcia OZE, wysokosprawnej kogeneracji oraz efektywności energetycznej, co zgodnie z założeniami projektodawców ma znacząco przyspieszyć rozwój klastrów i rozpromować ten rodzaj inicjatyw energetycznych. Rolą systemu wsparcia ma być pobudzenie inicjatyw mających na celu tworzenie kolejnych klastrów energii. Pozwoli to także na profesjonalizację działalności samych klastrów energii oraz identyfikację dalszych barier rozwojowych.

Jak już wspomniano, ustawa przewiduje, że warunkiem dla skorzystania z ulg będzie uzyskanie wpisu do rejestru klastrów prowadzonego przez prezesa URE, a ponadto spełnienie minimalnych wymogów stawianych klastrowi energii co do zużycia energii z OZE, mocy zainstalowanej źródeł wytwórczych i magazynów energii oraz pokrycia zapotrzebowania na energię własną produkcją.

Specjalny system wsparcia

Zgodnie z zamierzeniem ustawodawcy proponowany w nowelizacji mechanizm wsparcia ma stworzyć klastrom energii warunki do rozwoju, ułatwić zdobycie nowych kompetencji i doświadczeń w prowadzeniu działalności na lokalnym rynku energetycznym oraz umożliwić rozwój współpracy z Krajowym Systemem Elektroenergetycznym, w tym z operatorem systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego i operatorem systemu przesyłowego elektroenergetycznego. Wsparcie państwa ma również służyć wypracowaniu nowych modeli biznesowych funkcjonowania klastrów energii w Polsce, zwiększając opłacalność inwestycji w odnawialne źródła energii.

Projektodawcy zakładają, że dzięki instrumentom wsparcia do 2030 r. klastry energii staną się skutecznymi kreatorami lokalnego rynku energetycznego. Oprócz przynoszenia korzyści gospodarczych klaster energii będzie służył realizacji celów istotnych dla mieszkańców lokalnych społeczności.

Zwolnienie z opłat OZE i kogeneracyjnej

W odniesieniu do ilości energii elektrycznej wytworzonej z odnawialnych źródeł energii przez członków klastra energii, który został wpisany do rejestru klastrów energii, i wprowadzonej do sieci dystrybucyjnej elektroenergetycznej, a następnie pobranej z tej sieci w celu jej zużycia przez członków tego klastra energii, dla danej godziny okresu rozliczeniowego nie będzie się naliczać i pobierać od członków klastra energii opłaty OZE, jak również kogeneracyjnej, o której mowa w art. 60 ustawy z 14 grudnia 2018 r. o promowaniu energii elektrycznej z wysokosprawnej kogeneracji (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 533; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 1681).

Ramka 4

Motywacyjny system rozliczeń opłaty dystrybucyjnej

Istotną zachętą do podejmowania inicjatyw klastrowych ma być też atrakcyjny system rozliczeń opłaty dystrybucyjnej z operatorem systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego, w przypadku gdy ilość energii elektrycznej wytworzonej z odnawialnych źródeł energii przez członków klastra energii i wprowadzonej do sieci dystrybucyjnej elektroenergetycznej przekroczy określone poziomy.

Zgodnie z art. 184k ustawy o OZE (dodanym od 2 lipca 2024 r.), jeśli ilość energii elektrycznej wytworzonej z odnawialnych źródeł energii przez członków klastra energii i wprowadzonej do sieci dystrybucyjnej elektroenergetycznej:

a) przekroczy 60 proc. zużycia energii elektrycznej przez członków tego klastra energii – operator systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego nalicza 95 proc. wysokości opłat za świadczenie usługi dystrybucji, których wysokość zależy od ilości energii elektrycznej pobranej przez członków klastra energii,

b) przekroczy 70 proc. zużycia energii elektrycznej przez członków tego klastra energii – operator systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego nalicza 90 proc. wysokości opłat za świadczenie usługi dystrybucji, których wysokość zależy od ilości energii elektrycznej pobranej przez członków klastra energii,

c) przekroczy 80 proc. zużycia energii elektrycznej przez członków tego klastra energii – operator systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego nalicza 85 proc. wysokości opłat za świadczenie usługi dystrybucji, których wysokość zależy od ilości energii elektrycznej pobranej przez członków klastra energii,

d) przekroczy 90 proc. zużycia energii elektrycznej przez członków tego klastra energii – operator systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego nalicza 80 proc. wysokości opłat za świadczenie usługi dystrybucji, których wysokość zależy od ilości energii elektrycznej pobranej przez członków klastra energii,

e) wyniesie 100 proc. zużycia energii elektrycznej przez członków tego klastra energii – operator systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego nalicza 75 proc. wysokości opłat za świadczenie usługi dystrybucji, których wysokość zależy od ilości energii elektrycznej pobranej przez członków klastra energii.

Dwa przedziały czasowe, różne warunki

Rozwiązania promujące funkcjonowanie klastrów energii mają charakter czasowy. Regulacja dotycząca wsparcia została ujęta w rozdziale dotyczącym przepisów epizodycznych i obowiązuje do końca 2029 r., co wskazuje na jej przejściowy charakter.

Dodatkowo we wskazanym okresie ustawodawca wydzielił dwa przedziały czasowe, w których zróżnicował zasady wsparcia.

▶ Okres 1. Do 31 grudnia 2026 r. członkowie klastra energii, który został wpisany do rejestru klastrów energii, mogą korzystać z rozliczeń, o których mowa powyżej, w przypadku gdy:

• co najmniej 30 proc. energii elektrycznej wytwarzanej i wprowadzanej do sieci dystrybucyjnej w ramach tego klastra energii jest wytwarzana z odnawialnych źródeł energii oraz
• łączna moc zainstalowana elektryczna instalacji odnawialnego źródła energii i jednostek wytwórczych nie przekracza 150 MW energii elektrycznej i umożliwia pokrycie w ciągu roku nie mniej niż 40 proc. łącznego rocznego zapotrzebowania członków klastra energii w zakresie energii elektrycznej, oraz
• łączna moc zainstalowana elektryczna magazynów energii wynosi co najmniej 2 proc. łącznej mocy zainstalowanej instalacji odnawialnego źródła energii i jednostek wytwórczych.

▶ Okres 2. Z kolei w okresie od 1 stycznia 2027 r. do 31 grudnia 2029 r. członkowie klastra energii, który został wpisany do rejestru klastrów energii, mogą korzystać z preferencyjnych rozliczeń gdy:

• co najmniej 50 proc. energii elektrycznej wytwarzanej i wprowadzanej do sieci dystrybucyjnej w ramach tego klastra energii jest wytwarzana z odnawialnych źródeł energii oraz
• łączna moc zainstalowana elektryczna instalacji odnawialnego źródła energii i jednostek wytwórczych nie przekracza 150 MW i umożliwia pokrycie w ciągu każdej godziny nie mniej niż 50 proc. łącznych dostaw energii elektrycznej do członków tego klastra energii, oraz
• łączna moc zainstalowana elektryczna magazynów energii wynosi co najmniej 5 proc. łącznej mocy zainstalowanej instalacji odnawialnego źródła energii i jednostek wytwórczych.

Rozliczenie proporcjonalne

Ponadto przepisy wskazują, że operator systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego będzie musiał uwzględnić w rozliczeniach za świadczenie usług dystrybucji obejmujących okres do 31 grudnia 2029 r. zasady naliczania składników opłat objętych systemem wsparcia dla członków klastra energii, z zachowaniem proporcjonalnych udziałów poszczególnych członków tego klastra w łącznej sumie godzinowej poboru energii elektrycznej z sieci dystrybucyjnej (art. 184m ust. 1 ustawy o OZE). Również sprzedawca ma dokonywać rozliczenia opłat objętych wsparciem z zachowaniem proporcjonalnych udziałów poszczególnych członków klastra w łącznej sumie godzinowej poboru energii elektrycznej z sieci dystrybucyjnej (art. 184m ust. 2).

Podmiotem odpowiedzialnym za prowadzenie rejestru powyższych rozliczeń będzie koordynator klastra energii.

Pośrednictwo reprezentanta

Z punktu widzenia uzyskania przez podmioty zrzeszone w ramach klastra prawa do skorzystania z mechanizmu wsparcia kluczową rolę pełni reprezentant członków klastra. To właśnie koordynator klastra składa wniosek do operatora systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego oraz do sprzedawcy o zmianę dotychczasowej lub zawarcie nowej umowy ze wszystkimi członkami klastra energii w celu uwzględnienia w tej umowie rozliczeń opartych na ustawowym mechanizmie wsparcia.

Aby wnioski do operatora systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego oraz do sprzedawcy były ważne, powinny zawierać wiążące oświadczenia koordynatora klastra energii. Będzie on zobowiązany wskazać informację o rocznym zapotrzebowaniu członków klastra energii na energię elektryczną określonym na podstawie danych pomiarowych z roku poprzedzającego rok złożenia tego oświadczenia, a w przypadku braku takich danych ‒ o rocznym szacunkowym zapotrzebowaniu na energię elektryczną, jak również o spełnieniu warunków określonych w celu kwalifikacji do uzyskania wsparcia (art. 184l ust. 4 ustawy o OZE). ©℗