Jednym z celów nowelizacji przepisów ubezpieczeniowych, jaka została dokonana ustawą z 24 czerwca 2021 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i niektórych innych ustaw, było ułatwienie i przyspieszenie odzyskiwania zaległości składkowych i nienależnie pobranych świadczeń przez ZUS. Zmiany w tym zakresie wejdą w życie 1 stycznia 2022 r. Możliwości organu będą większe również dlatego, że będzie wypłacał także dodatkowe świadczenia.
Tylko z ubezpieczeń społecznych
Zgodnie z obowiązującym do 31 grudnia 2021 r. art. 24 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawa systemowa) nieopłacone w terminie składki oraz odsetki za zwłokę, koszty egzekucyjne, koszty upomnienia i dodatkowa opłata podlegają ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Od 1 stycznia 2022 r. ZUS będzie miał większe możliwości. Będzie mógł potrącić zaległości ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych wypłacanych przez ZUS. Co ważne, przepisy mówią o „świadczeniach z ubezpieczeń społecznych”, a więc inne rodzaje świadczeń, które ZUS będzie wypłacał, nie będą mogły zostać zmniejszone (np. świadczenie 500+, renta socjalna). Związane jest to także z wprowadzeniem nowego warunku do uzyskania świadczeń przez osoby, które opłacają składkę za siebie oraz współpracowników. Od 1 stycznia nie otrzymają oni świadczeń chorobowych oraz, tak jak dotychczas, wypadkowych, jeśli na ich koncie będzie widniało zadłużenie. Dopiero jego spłata pozwoli otrzymać świadczenie. Może się jednak zdarzyć, że dłużnik ZUS, który był np. przedsiębiorcą, nie zdąży spłacić zadłużenia, a otrzyma emeryturę. W takiej sytuacji to z emerytury ZUS będzie mógł potrącać istniejące zadłużenie.
Kolejną zmianą, jaką wprowadziła ustawa nowelizacyjna, jest możliwość skierowania zadłużenia składkowego do egzekucji sądowej. W praktyce będzie to najczęściej oznaczało przystąpienie do egzekucji, którą prowadzi już komornik.
Z tym związana jest zmiana art. 24 ust. 5b ustawy systemowej dotyczącego biegu terminu przedawnienia. Zgodnie z jego nowym brzmieniem zostaje on zawieszony nie tylko od pierwszego dnia miesiąca, w którym nastąpiło podjęcie pierwszej czynności zmierzającej do wyegzekwowania należności z tytułu składek, o której dłużnik został zawiadomiony, do dnia zakończenia postępowania egzekucyjnego, lecz także od pierwszego dnia miesiąca, w którym rozpoczęło się potrącanie ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych, do ostatniego dnia miesiąca, w którym zakończono potrącenia.
Kolejność określona
Szczegółowe zasady potrąceń zostały określone w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: ustawa emerytalna). Artykuł 139 tej ustawy określa należności, które ZUS ma prawo potrącać ze świadczeń emerytalno-rentowych, a na mocy odesłania zawartego w ustawie o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (dalej: ustawa zasiłkowa) – także ze świadczeń chorobowych.
Zgodnie z art. 139 ustawy emerytalnej ze świadczeń, po odliczeniu składki na ubezpieczenie zdrowotne oraz zaliczki i innych należności z tytułu podatku dochodowego od osób fizycznych, podlegają potrąceniu:
  • świadczenia zaliczkowe, potem świadczenia podlegające rozliczeniu w trybie określonym w art. 98 ust. 3, a następnie traktowane jak świadczenia zaliczkowe zasiłki chorobowe za okres po ustaniu tytułu ubezpieczenia oraz świadczenia rehabilitacyjnego, zaliczone na poczet emerytury przyznanej za okres, za który zostały pobrane;
  • nienależnie pobrane emerytury, renty i inne świadczenia, nienależnie pobrane świadczenia uzupełniające dla osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji; nienależnie pobrane świadczenia postojowe;
  • sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na zaspokojenie: należności alimentacyjnych, należności z tytułu świadczeń z funduszu alimentacyjnego wypłaconych osobie uprawnionej, należności likwidatora funduszu alimentacyjnego powstałych z tytułu świadczeń alimentacyjnych oraz należności z tytułu wypłaconej zaliczki alimentacyjnej wypłaconych osobie uprawnionej;
  • należności alimentacyjne potrącane na wniosek wierzyciela na podstawie przedłożonego przez niego tytułu wykonawczego;
  • sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na pokrycie innych należności niż alimentacyjne;
  • nienależnie pobrane zasiłki rodzinne i pielęgnacyjne, świadczenia rodzinne oraz zasiłki dla opiekunów w razie braku możliwości potrącenia z wypłacanych zasiłków rodzinnych, pielęgnacyjnych, świadczeń rodzinnych oraz zasiłków dla opiekunów, wraz z odsetkami za zwłokę w ich spłacie, a także kwoty zasiłku pielęgnacyjnego wypłaconego za okres, za który przyznano dodatek pielęgnacyjny;
  • nienależnie pobrany dodatek weterana poszkodowanego;
  • nienależnie pobrane świadczenia z funduszu alimentacyjnego;
  • zasiłki wypłacone z tytułu pomocy społecznej, jeżeli przy wypłacie zastrzeżono ich potrącanie, oraz zasiłek stały lub zasiłek okresowy wypłacone na podstawie przepisów o pomocy społecznej za okres, za który przyznano emeryturę lub rentę;
  • zasiłki i świadczenia wypłacone na podstawie przepisów o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu za okres, za który przyznano prawo do emerytury lub renty;
  • sumy z tytułu odpłatności za pobyt osób uprawnionych do świadczeń w domach pomocy społecznej, zakładach opiekuńczo-leczniczych lub zakładach pielęgnacyjno-opiekuńczych ‒ na wniosek dyrektorów tych placówek.
Odliczenie składki na ubezpieczenie zdrowotne nie może przekraczać zaliczki i innych należności z tytułu podatku dochodowego od osób fizycznych.
Co ważne, potrąceń dokonuje się dokładnie we wskazanej wyżej kolejności. Jak widać, pierwszeństwo mają należności ZUS wynikające z zaliczek wypłaconych na poczet przyszłych świadczeń, następnie nienależnie pobrane świadczenia oraz należności związane z alimentami. Dopiero później mogą być potrącane należności innych wierzycieli – zarówno prywatnych, jak i publicznych.
Od 1 stycznia 2022 r. katalog ten ulegnie modyfikacji. ZUS będzie potrącał z wypłacanych świadczeń dwie nowe kategorie należności: zaległe składki oraz nienależnie pobrane świadczenia wychowawcze (tzw. 500+) i świadczenia „Dobry start” (tzw. 300+). Pierwsza z nowych kategorii została wprowadzana omawianą nowelizacją przepisów ubezpieczeniowych i związana jest z opisaną wyżej możliwością wprowadzoną przez art. 24 ust. 2 ustawy systemowej, druga zaś związana jest z nałożeniem na ZUS zadań związanych z wypłatą 500+ i 300+. Te kategorie należności będą potrącane po należnościach z tytułu nienależnie pobranego świadczenia postojowego, ale przed należnościami alimentacyjnymi.
Ważna zasada została ustanowiona w zmieniającym się w 2022 r. art. 144 ustawy emerytalnej. Zgodnie z nim od osób nieuprawnionych do pobierania świadczeń określonych w ustawie kwoty nienależnie pobranych świadczeń (po ustaleniu prawomocną decyzją) ulegają potrąceniu z innych świadczeń wypłacanych przez ZUS, a jeżeli prawo do świadczeń nie istnieje, zostało zawieszone bądź dokonanie potrącenia ze świadczenia nie jest możliwe, to podlegają ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji lub egzekucji sądowej. Oznacza to, że domyślnym sposobem odzyskania nienależnie pobranych świadczeń będzie potrącenie, a dopiero gdy ZUS nie będzie miał z czego ich potrącać, korzystać się będzie z egzekucji administracyjnej albo sądowej.
Nie ma wątpliwości
Inne zmiany wprowadzone nowelizacją także wpłyną na zasady potrącania przez ZUS. Dzięki nowelizacji art. 84 ust. 2 ustawy systemowej nie będzie już wątpliwości, że można potrącić ze świadczeń ubezpieczeniowych także nienależnie pobrany zasiłek. W brzmieniu obowiązującym do 18 września br. za nienależne ustawa zasiłkowa uznawała świadczenia:
  • wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie do nich prawa albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do jego pobierania;
  • przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd ZUS przez osobę pobierającą świadczenia.
Nowelizacją dodano kolejny przypadek uznania świadczenia za nienależnie pobrane, co dotychczas powodowało pewne rozbieżności w orzecznictwie. Zgodnie z art. 83 ust. 2 pkt 3 ustawy systemowej za takie świadczenie będzie również uznane świadczenie z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej chorobą z ubezpieczenia chorobowego lub wypadkowego, co do których stwierdzono, że w okresie ich pobierania świadczeniobiorca wykonywał w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystywał zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia (art. 17 ustawy zasiłkowej). Dzięki uściśleniu tej kwestii nie będzie już żadnych wątpliwości, że ZUS może uznać np. zasiłek pobierany w trakcie wykonywania dodatkowej pracy za nienależnie pobrany i potrącić go z innych świadczeń. A jeśli zobowiązany do zwrotu nie będzie miał prawa do żadnych świadczeń, to zaległość będzie mogła zostać odzyskana w drodze egzekucji administracyjnej lub sądowej.
Ponadto zmiany wprowadzane nowelizacją korespondują ze zmianami w ustawie o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci, które wejdą w życie także 1 stycznia 2022 r. ZUS przejmuje wówczas wypłatę świadczenia 500+, ale także na mocy znowelizowanego art. 7 ust. 7 uzyska prawo do potrącenia nienależnie pobranych tych świadczeń ze świadczeń z ubezpieczenia społecznego, co znalazło swoje odzwierciedlenie w nowo dodanym art. 139 ust. 1 pkt 2d ustawy emerytalnej. Dotyczy to także świadczenia 300+.
Także świadczenia chorobowe
Jak już wspomniano wyżej, ustawa zasiłkowa na mocy nowo dodanego art. 66a ust. 1 w zakresie potrąceń odsyła do przepisów ustawy emerytalnej – z pewnymi wyjątkami. Otóż zgodnie z art. 66a ust. 2 ze świadczeń chorobowych nie dokonuje się potrąceń należności z tytułu odpłatności za pobyt osób uprawnionych do świadczeń emerytalno-rentowych w domach pomocy społecznej, zakładach opiekuńczo-leczniczych lub zakładach pielęgnacyjno-opiekuńczych, co w przypadku rent i emerytur jest możliwe na podstawie art. 139 ust. 1 pkt 10 ustawy emerytalnej.
W art. 66a ust. 3 ustanowiono z kolei zasadę, że gdy ubezpieczonemu przyznano wstecz emeryturę za okres, za który pobierał zasiłek chorobowy po ustaniu tytułu ubezpieczenia albo świadczenie rehabilitacyjne, świadczenie to zalicza się na poczet przyznanej emerytury. Taki zasiłek lub świadczenie traktuje się bowiem jak emeryturę zaliczkową. ©℗
!Nowelizacja nie zmieniła dopuszczalnych limitów potrąceń. Nowo wprowadzone kategorie potrąceń, tj. zaległe składki oraz nienależnie pobrane 500+ i 300+, podlegają tym samym limitom co nienależnie pobrane świadczenia z ubezpieczenia społecznego.
Podstawa prawna
• art. 98 ust. 3, art. 139, art. 144 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 291; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 1621)
• art. 24 ust. 2 i 5b, art. 83 ust. 2 pkt 3, art. 84 ust. 2 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 423; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 1834)
• art. 17, art. 66a ust. 1‒3 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1133; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 1834) – w brzmieniu od 1 stycznia 2022 r.
• art. 25 ustawy z 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 2407; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 1162)
• ustawa z 24 czerwca 2021 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1621)