Nowelizacja przepisów ubezpieczeniowych już na to pozwala. Skorzystają na tym płatnicy, których zadłużenie z tego tytułu może sięgać niekiedy nawet kilkudziesięciu tysięcy złotych.

Anna Kwiatkowska, ekspert od ubezpieczeń społecznych
Umorzenie składek osobom, które ogłosiły upadłość konsumencką (informowaliśmy o tym tydzień temu; „Upadłość konsumencka już pozwala na umorzenie składek”, DGP nr 205 z 21 października 2021 r.), to niejedyne korzystne rozwiązanie, jakie ostatnia nowelizacja przepisów ubezpieczeniowych wprowadziła dla dłużników. Od 18 września br. ZUS umorzy także zaległości cywilnoprawne. Z tej zmiany mogą skorzystać np. płatnicy, którzy w wyniku przegranego procesu z organem rentowym mają do zapłaty spore kwoty jako zwrot kosztów zastępstwa procesowego. Dotychczas nawet gdy umorzono przedsiębiorcy należności z tytułu samych składek, to nie miał podstaw prawnych do umorzenia kosztów zastępstwa.
Z urzędu…
Opisywana zmiana wynika z dodanego do ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawa systemowa) art. 77a ust. 1, zgodnie z którym ZUS może umarzać w całości albo w części, odraczać spłatę lub rozkładać na raty przypadające ZUS należności pieniężne mające charakter cywilnoprawny. Nowe przepisy pozwalają na ich umorzenie z urzędu albo na wniosek dłużnika.
Ustęp 2 określa przypadki, w których ZUS może umorzyć tego rodzaju należności z urzędu - na podstawie jednostronnego oświadczenia woli. Może, choć nie musi, dokonać tego, jeżeli:
  • osoba fizyczna ‒ zmarła, nie pozostawiając żadnego majątku, pozostawiła majątek niepodlegający egzekucji na podstawie odrębnych przepisów albo pozostawiła przedmioty codziennego użytku domowego, których łączna wartość nie przekracza kwoty 6000 zł;
  • osoba prawna ‒ została wykreślona z właściwego rejestru osób prawnych przy jednoczesnym braku majątku, z którego można by egzekwować należność, a odpowiedzialność z tytułu należności nie przechodzi z mocy prawa na osoby trzecie;
  • zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że w postępowaniu egzekucyjnym nie uzyska się kwoty wyższej od kosztów dochodzenia i egzekucji należności cywilnoprawnej lub postępowanie egzekucyjne okazało się nieskuteczne;
  • jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej uległa likwidacji;
  • zachodzi interes publiczny.
Co ważne, w przypadku gdy oprócz dłużnika głównego są inni zobowiązani, należności mogą zostać umorzone z urzędu w całości tylko wtedy, gdy powyższe warunki są spełnione wobec nich wszystkich.
W pierwszych czterech z wymienionych wyżej przypadków chodzi raczej o uporządkowanie spraw przez ZUS. Dotyczą bowiem spraw, w których egzekucja zadłużenia nie byłaby możliwa, a urzędnicy musieliby tracić czas na podejmowanie działań, które i tak nie przyniosłyby skutku. Ostatnia z przesłanek dotycząca „interesu publicznego” stanowi pewnego rodzaju wytrych, który również pozwoli ZUS zamknąć sprawy - jakie dokładnie, nie sprecyzowano.
…i na wniosek
Dla dłużników znajdujących się w trudnej sytuacji szczególnie ważna jest informacja, że nowe przepisy pozwalają na umarzanie należności cywilnoprawnych także na wniosek. Zgodnie z art. 77a ust. 3 będzie to możliwe w przypadkach uzasadnionych:
  • ważnym interesem dłużnika lub interesem publicznym ‒ należności cywilnoprawne mogą być umarzane w całości;
  • względami społecznymi lub gospodarczymi, w szczególności możliwościami płatniczymi dłużnika ‒ należności cywilnoprawne mogą być umarzane w części, termin spłaty całości albo części należności może zostać odroczony lub płatność całości albo części należności może zostać rozłożona na raty.
Pojęcia te nie zostały szerzej sprecyzowane. Decyzja ZUS ma w tym zakresie charakter uznaniowy, co oznacza, że może, ale nie musi należności umorzyć (rozłożyć na raty lub odroczyć termin płatności). Decyzję odmowną można zakwestionować, składając wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy oraz skargę do sądu administracyjnego. Trzeba jednak podkreślić, że sąd nie może nakazać ZUS pozytywnego rozpatrzenia sprawy. Sąd zweryfikuje jedynie to, czy ZUS np. wziął pod uwagę wszystkie okoliczności powołane przez dłużnika i czy poprawnie przeprowadził postępowanie. Umorzenie należności cywilnoprawnych, odroczenie terminu spłaty całości lub części należności albo rozłożenie płatności całości lub części należności na raty następuje w formie pisemnej, na podstawie przepisów prawa cywilnego. Powyższe zasady stosuje się odpowiednio do umarzania, odraczania lub rozkładania na raty spłaty odsetek od należności cywilnoprawnych oraz do umarzania, odraczania lub rozkładania na raty spłaty innych należności ubocznych. Nie stosuje się ich do należności cywilnoprawnych, w przypadku których umarzanie, odraczanie terminów spłaty lub rozkładanie na raty spłaty regulują odrębne przepisy.
Artykuł 77a ust. 9 wprowadza także specyficzną możliwość ‒ zakład może wyrazić zgodę na niedochodzenie należności cywilnoprawnych, których kwota wraz z odsetkami nie przekracza 100 zł. Ustawa nie określa jednak, co dokładnie oznacza takie „wyrażenie zgody”. Nie można jednak uznać, że w takim przypadku zaległość została umorzona.
Obliczane od wartości przedmiotu sporu
Umożliwienie ZUS umorzenia tego rodzaju należności łata pewną dziurę w przepisach. Zdarzało się bowiem niejednokrotnie, że ZUS mógł już umorzyć samą należność składkową, bo u dłużnika stwierdzono całkowitą nieściągalność, ale cały czas pozostawało zadłużenie z zasądzonych kosztów zastępstwa procesowego. Obligowało to ZUS do podejmowania bezskutecznych działań. Zadłużenie tego rodzaju ma swoje źródło w wyrokach sądu, który w przypadku sprawy przegranej przez odwołującego zasądza na rzecz ZUS koszty zastępstwa procesowego. Dotyczy to sytuacji, gdy ZUS reprezentowany jest przez radcę prawnego.
W takich przypadkach sąd stosuje przepisy rozporządzenie ministra sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności radców prawnych. Rozporządzenie określa stawki minimalne i takie zazwyczaj są zasadzane, chociaż możliwe jest ich podwyższenie do ich sześciokrotności, uwzględniając nakład pracy pełnomocnika. Zgodnie z ogólną zasadą wynikającą z par. 9 ust. 2 rozporządzenia w sprawach o świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego i zaopatrzenia emerytalnego oraz w sprawach dotyczących podlegania ubezpieczeniom społecznym stawki minimalne wynoszą 180 zł - zarówno dla pełnomocnika ZUS, jak i odwołującego. I w takiej kwocie zazwyczaj sądy zasądzają wynagrodzenie dla radców prawnych za I instancję, co budzi sprzeciw przede wszystkim pełnomocników z urzędu reprezentujących ubezpieczonych. Zwracają uwagę, że sprawy emerytalno-rentowe, a w takich najczęściej ubezpieczeni zwracają się o pełnomocnika z urzędu, są niejednokrotnie bardzo skomplikowane, wymagające znacznego nakładu pracy. Z drugiej strony tak niskie stawki powodują, że emeryt lub rencista, który sprawę z ZUS przegra, nie musi się obawiać, iż będzie musiał zwrócić duże kwoty tylko zastępstwa procesowego.
Inaczej jest jednak w sporach dotyczących np. zadłużenia składkowego. Chociaż sprawy rozpatrywane są przez sądy ubezpieczeń społecznych, to koszty zastępstwa procesowego obliczane są od wartości przedmiotu sporu - jak w sprawach majątkowych (uchwała Sądu Najwyższego z 3 października 2019 r., sygn. akt III UZP 9/19). Ma więc tu zastosowanie par. 2 rozporządzenia. W przegranej sprawy o nieopłacone składki za kilka lat same koszty zastępstwa mogą stanowić poważną kwotę - w pojedynczej prawie mogą one wynosić od 90 do 25 000 zł. Nie dość, że płatnik musi zapłacić zaległe składki, to dodatkowo musi uiścić koszty zastępstwa procesowego. Nowelizacja pozwoli jednak umorzyć także te kwoty. ©℗
Sąd Najwyższy za wyższymi kosztami ©℗
Czy sprawy o należności z tytułu nieopłaconych składek i wysokość zadłużenia mieszczą się w kategoriach spraw wymienionych w par. 9 ust. 2 rozporządzenia ministra sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych, czy też są sprawami o charakterze majątkowym, niemieszczącymi się w kategoriach spraw wymienionych w par. 9 ust. 2 tego rozporządzenia, w których stawkę wynagrodzenia radcy prawnego ustala się na podstawie par. 2 tego rozporządzenia, tj. uwzględniając wartość przedmiotu sprawy?
W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych o należności z tytułu składek i wysokość zadłużenia stawkę wynagrodzenia radcy prawnego ustala się na podstawie par. 2 rozporządzenia ministra sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych.
Uchwała SN z 3 października 2019 r., sygn. akt III UZP 9/19
Czy w sprawie o ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku ubezpieczenia społecznego lub jego zakresu (o objęcie obowiązkiem ubezpieczenia społecznego; o podleganie ubezpieczeniom społecznym) do niezbędnych kosztów procesu zalicza się wynagrodzenie reprezentującego stronę radcy prawnego, biorąc za podstawę zasądzenia opłaty za jego czynności z tytułu zastępstwa prawnego stawki minimalne określone w par. 6 rozporządzenia ministra sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu [rozporządzenie utraciło moc w związku z wydaniem rozporządzenia z 22 października 2015 r. - red.], czy też stawkę minimalną określoną w par. 11 ust. 2 w związku z par. 5 tego rozporządzenia?
W sprawie o ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku ubezpieczenia społecznego lub jego zakresu (o objęcie obowiązkiem ubezpieczenia społecznego; o podleganie ubezpieczeniom społecznym) do niezbędnych kosztów procesu zalicza się wynagrodzenie reprezentującego stronę radcy prawnego, biorąc za podstawę zasądzenia opłaty za jego czynności z tytułu zastępstwa prawnego stawki minimalne określone w par. 6 rozporządzenia ministra sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu i nadał uchwale moc zasady prawnej oraz ustalił, że przedstawiona wykładnia wiąże od dnia podjęcia uchwały.
Uchwała siedmiu sędziów SN - zasada prawna z 20 lipca 2016 r., sygn. akt III UZP 2/16
Podstawa prawna
• art. 28 i art. 77a ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 423; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 1621)
• par. 2 i 9 rozporządzenia ministra sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 265)
poleca