Zdaniem sądów nie ma podstaw, aby naliczać je już od dnia wypłaty. Może się to wkrótce zmienić za sprawą zmiany w ustawie systemowej wprowadzającej dla ubezpieczonych mniej korzystne zasady.
Obowiązek zwrotu nienależnie pobranych świadczeń wynika wprost z art. 84 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawa systemowa). Zgodnie z nim osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego. Jeżeli pobierający np. zasiłek zawiadomił ZUS o okolicznościach powodujących ustanie do niego prawa albo wstrzymanie jego wypłaty, a mimo to zasiłek był nadal wypłacany, to odsetki nie są w ogóle naliczane (art. 84 ust. 11).
Konieczne wezwanie
Za nienależnie pobrane ustawa uważa świadczenia:
- wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie do nich prawa albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli pobierający był pouczony o braku prawa do ich pobierania;
- przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego przez osobę pobierającą.
Zobowiązanie do zwrotu następuje decyzją ZUS, w której określa się wysokość należnej kwoty. Jeszcze do niedawna problematyczne bywało określenie, od kiedy należy naliczać odsetki. ZUS wydawał decyzje, w których jako datę początkową naliczania odsetek wskazywał np. dzień, w którym świadczenie stało się nienależne, czasami był to nawet dzień wypłaty. Zdaniem sądów data ta zależy jednak od dnia doręczenia decyzji o zwrocie. Jako przykład takiej wykładni można wskazać wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 13 października 2017 r., sygn. akt III AUa 700/17, gdzie sąd wprost stwierdził, że odsetki stają się wymagalne od daty doręczenia decyzji o obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia. Podobnie wypowiedział się np. Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 25 stycznia 2017 r., sygn. akt III AUa 1494/16. Stwierdził, że odsetki w prawie ubezpieczeń społecznych nie pełnią takiej samej funkcji jak w prawie cywilnym, nie stanowią bowiem odszkodowania lub innej formy zadośćuczynienia systemowi ubezpieczeń społecznych za pobierane w czasie rzeczywistym nienależne świadczenia. Każde zobowiązanie i uprawnienie w prawie ubezpieczeń społecznych musi wynikać z decyzji, która to dopiero kształtuje prawa i obowiązki osób zainteresowanych. Organ rentowy ma zatem prawo żądać odsetek ustawowych liczonych od chwili, od której ubezpieczony pozostaje w opóźnieniu, a ta „uaktywnia się” dopiero z chwilą wezwania do zapłaty. W przypadku nienależnie pobranego świadczenia z ubezpieczenia społecznego wezwaniem do zapłaty jest doręczenie decyzji organu rentowego stwierdzającej obowiązek zwrotu.
Nawet za kilka lat wstecz
Planowana nowelizacja ustawy systemowej, która obecnie znajduje się na etapie opiniowania, w wielu swoich propozycjach, jest korzystna dla płatników i ubezpieczonych – tym razem tak nie jest. W proponowanym nowym brzmieniu art. 84 ust. 1 ustawy systemowej osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, będzie obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego z zastrzeżeniem nowo dodanego ust. 1a, które będą naliczane od dnia następującego po dniu wypłaty świadczenia do dnia spłaty. Zgodnie zaś z proponowanym ust. 1a w razie zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń w terminie wskazanym w decyzji zobowiązaniowej nie nalicza się odsetek od spłaconych należności za okres od dnia przypadającego po dniu wydania decyzji do dnia spłaty. Niezmienna ma przy tym pozostać wyżej przytoczona zasada określona w art. 84 ust. 11.
W kolejnych artykułach przedstawiamy, co może przynieść konsultowana obecnie nowelizacja przepisów ubezpieczeniowych.
O projektowanych zmianach pisaliśmy już w dodatku Ubezpieczenia i Świadczenia:
• „Korekta deklaracji nie będzie bezterminowa” (DGP nr 82),
• „Ubezpieczeni przedsiębiorcy zyskają większą ochronę” (DGP nr 72),
• „W czasie zawieszenia firmy wspólnicy spółek osobowych nie muszą odprowadzać składek do ZUS” (DGP nr 67),
• „Spadkobierca płatnika nie uzyska obecnie zaświadczenia o niezaleganiu ze składkami, lecz to się może zmienić” (DGP nr 58),
• „Niezależnie od winy płatnika odsetki od zaległości składkowej muszą być spłacone” (DGP nr 54).
Tym razem ustawa systemowa będzie stanowiła wprost, jak obliczać odsetki, nie pozostawi pola do interpretacji dla sądów. Takie sformułowanie przepisów spowoduje, że niejednokrotnie osoba zobowiązana do zwrotu świadczenia będzie musiała je zwracać wraz z odsetkami za kilka lat wstecz, gdy organ wyda decyzję o zwrocie np. tuż przed upływem okresu przedawnienia. Obecnie okresy, za jakie trzeba zapłacić odsetki, w praktyce są znacznie krótsze.
Podstawa prawna
• art. 84 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 423; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 619)
