Uprawnienie do rekompensaty przewidują przepisy ustawy o emeryturach pomostowych. W art. 2 pkt 5 tego aktu bowiem przewidziano, że rekompensata stanowi odszkodowanie za utratę możliwości nabycia prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze dla osób, które nie nabędą prawa do emerytury pomostowej. Zgodnie zaś z art. 21 ust. 1 i 2 rekompensata przysługuje ubezpieczonemu, jeżeli ma co najmniej 15-letni okres pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Jednak rekompensata nie przysługuje osobie, która nabyła prawo do emerytury na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Warunkami uzyskania rekompensaty są zatem:
  • utrata przez ubezpieczonego możliwości przejścia na „wcześniejszą” emeryturę w związku z wygaśnięciem po 31 grudnia 2008 r. – w stosunku do ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. – podstawy prawnej przewidującej takie upraw nienie;
  • niespełnienie przez ubezpieczonego warunków uprawniających go do emerytury pomostowej;
  • posiadanie przez ubezpieczonego co najmniej 15-letniego okresu pracy w szczególnych warunkach lub pracy w szczególnym charakterze;
  • nieuzyskanie przez ubezpieczonego prawa do emerytury na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
WAŻNE Jeśli okaże się, że ubezpieczony nie spełnia warunków do emerytury, lecz spełnia wymogi do rekompensaty, uzyska do niej prawo od dnia złożenia wniosku o emeryturę.
Wynika z tego, że ratio legis wprowadzenia rekompensaty było dążenie do wyrównania szkody poniesionej przez osoby legitymujące się co najmniej 15-letnim stażem pracy w warunkach szczególnych, a niespełniające innych warunków do przyznania im emerytury z tytułu takiego zatrudnienia, tj. zarówno emerytury w obniżonym wieku (art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS albo art. 32 w zw. z art. 46 tej ustawy), jak i emerytury pomostowej.W praktyce spory ubezpieczonych z ZUS dotyczą zwykle podstawowego warunku uzyskania rekompensaty, jakim jest ustalenie, czy ubezpieczony pracował w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze.

W szczególnych warunkach

Przypomnieć trzeba, że zgodnie z par. 4 rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze okres ten wynosi co najmniej 15 lat, a sama praca musi być wymieniona w wykazie stanowiącym załącznik do tego rozporządzenia, ponadto musi być wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy (par. 2 ust. 1). Dla ustalenia, czy ubezpieczony wykonywał taką pracę, konieczne jest więc sięgnięcie do wykazu A, stanowiącego załącznik do tego rozporządzenia i porównanie charakteru pracy ubezpieczonego ze wskazanymi tam rodzajami prac. Podkreślić należy, że ubezpieczeni mogą w toku postępowania sądowego udowadniać charakter swojej pracy w oparciu o wszelkie środki dowodowe, np. zeznania świadków lub różne dokumenty wskazujące na rodzaj i wymiar czasu ich pracy.

ZUS zobowiązany z urzędu

Wątpliwości budzi w praktyce także określenie, czy ubezpieczony musi składać osobny wniosek o przyznanie mu rekompensaty, czy też ZUS zobowiązany jest z urzędu – przy rozpoznawaniu wniosku o emeryturę – rozpoznać też ewentualne uprawnienie o rekompensatę i dać temu wyraz w swojej decyzji. Kwestia ta jest kontrowersyjna i organ rentowy niekiedy argumentuje, że brak wyraźnego wskazania przez ubezpieczonego żądania przyznania mu rekompensaty wyłączał konieczność rozstrzygania o tym uprawnieniu. Problem aktualizuje się zwykle w postępowaniu sądowym, gdy ubezpieczony wnosi odwołanie do sądu, zarzucając ZUS, że nie przyznał mu rekompensaty, mimo że ubezpieczony spełniał warunki do jej uzyskania, bo pracował w warunkach szczególnych. Analizując tę kwestię, należy zwrócić uwagę, że według art. 23 ust 1 ustawy o emeryturach pomostowych ustalenie rekompensaty następuje na wniosek ubezpieczonego o emeryturę. Samo więc złożenie wniosku o emeryturę obliguje ZUS do ustalenia, czy ubezpieczony spełnia warunki do otrzymania rekompensaty. Podobnie wskazywał Sąd Apelacyjny w Krakowie w uzasadnieniu wyroku z 16 maja 2019 r., sygn. akt III AUa 7/19. Ubezpieczony nie ma więc obowiązku składania w tym zakresie odrębnego wniosku lub szczególnego akcentowania, że domaga się przyznania rekompensaty. Wręcz przeciwnie, to ZUS w oparciu o zebrane dowody, a w szczególności na podstawie złożonych przez ubezpieczonego dokumentów, powinien z własnej inicjatywy rozpoznać ewentualne uprawnienie ubezpieczonego do rekompensaty. Potwierdzał to Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z 9 października 2017 r., sygn. akt III AUa 1350/16, podnosząc, że nie jest prawnie dopuszczalne (i tym samym skuteczne) złożenie przez ubezpieczonego samodzielnego (odrębnego) wniosku dotyczącego (wyłącznie) ustalenia prawa do rekompensaty. Ustalenie rekompensaty następuje dopiero wtedy, gdy ubezpieczony wystąpi do ZUS z wnioskiem o ustalenie prawa do emerytury (zwykłej) i wyłącznie przy rozpoznaniu wniosku o emeryturę. Rekompensata nie jest bowiem samodzielnym świadczeniem wypłacanym z zasobów systemu ubezpieczeń społecznych (taki charakter ma np. emerytura), lecz jest przyznawana (ustalana) w formie dodatku do kapitału początkowego. Warto też zauważyć, że obowiązujący obecnie wniosek o emeryturę ZUS EMP nie zawiera w swej treści rozróżnienia co do domagania się rekompensaty, które uwzględniał poprzednio obowiązujący druk. Oznacza to, że ubezpieczony spełniający wymogi uzyska prawo do rekompensaty już od dnia złożenia wniosku o emeryturę. Przy czym dokumenty, na podstawie których ZUS rozpozna to uprawnienie, to przede wszystkim świadectwa wykonywania pracy w warunkach szczególnych. Natomiast w razie ich braku ubezpieczony, o czym już wspominałem wcześniej, może przed sądem wykonywanie tej pracy wykazać również za pomocą zeznań świadków.

Gdy wcześniejsza emerytura

Wątpliwości w praktyce budzi też treść art. 21 ust. 2 ustawy o emeryturach pomostowych, według którego rekompensata nie przysługuje osobie, która nabyła prawo do emerytury na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Jednakże w orzecznictwie precyzuje się, że jedynie nabycie prawa do wcześniejszej emerytury stanowi przesłankę negatywną przyznania prawa do rekompensaty, natomiast nabycie prawa do emerytury na zasadach ogólnych nie wpływa w żaden sposób na uprawnienia do rekompensaty. Tak też wskazywał Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 5 maja 2017 r., sygn. akt III AUa 2047/16 17. Oznacza to, że nabycie przez ubezpieczonego uprawnienia do emerytury z FUS w podstawowym wieku emerytalnym nie pozbawia go prawa do rekompensaty. Sąd uzasadnił to tym, że skoro zgodnie z art. 23 ustawy rekompensata jest przyznawana w formie dodatku do kapitału początkowego, a zgodnie z art. 173 ustawy emerytalnej kapitał początkowy ustala się dla ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r., za których były opłacane składki na ubezpieczenia społeczne przed 1 stycznia 1999 r., to warunek sformułowany w art. 21 ust. 2 ustawy o emeryturach pomostowych należy rozumieć w taki sposób, że rekompensata jest adresowana wyłącznie do ubezpieczonych objętych systemem emerytalnym zdefiniowanej składki, którzy przed osiągnięciem podstawowego wieku emerytalnego nie nabyli prawa do emerytury z FUS obliczonej według formuły zdefiniowanego świadczenia. Podobnie podnoszono w wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 23 kwietnia 2018 r., sygn. akt III AUa 921/16. Jedynie więc nabycie emerytury w obniżonym wieku uniemożliwia uzyskanie prawa do rekompensaty. Ponadto nie uzyska rekompensaty ubezpieczony, który nabył ex lege prawo do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS, ale nie zrealizował tego prawa wskutek niezłożenia wniosku o świadczenie (tak SN w wyroku z 16 maja 2018 r., sygn. akt III UK 88/17).
Podstawa prawna
•art. 2 pkt 5 art. 21 ust. 1 i 2 ustawy z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1924)
•rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. nr 8, poz. 43; ost.zm Dz.U. z 1998 r. nr 162, poz. 1118)
•art. 184 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2020 poz. 53; ost.zm. Dz.U. z 2019 r. poz. 2070)