Zgodnie z ustawą z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz.U. nr 223, poz. 1458 z późn. zm.; dalej: ustawa) jeżeli wymagają tego potrzeby jednostki, samorządowiec na polecenie przełożonego świadczy zadania w godzinach nadliczbowych, w tym wyjątkowo w porze nocnej, w niedziele i święta. Pojawia się wątpliwość, w jaki sposób udzielać czasu wolnego za pracę wykonywaną w dniu wolnym od pracy wynikającym z przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy.
ikona lupy />
Renata Majewska, szkoleniowiec z zakresu wynagrodzeń, właścicielka firmy Biuro Kadr i Płac / DGP / Wojtek Gorski
Zgodnie ze stanowiskiem departamentu prawnego KPRM, pracownikowi samorządowemu za pracę w dniu wolnym przysługuje czas wolny w tym samym wymiarze. Z kolei zdaniem Głównego Inspektoratu Pracy należy udzielić cały dzień wolny, niezależnie od liczby przepracowanych godzin. Takim rozbieżnościom interpretacyjnym sprzyja niespójność art. 42 ustawy.

Co mówią przepisy

Zagadnienie czasu pracy pracowników samorządowych, a więc również pracy w godzinach nadliczbowych, w porze nocnej oraz w niedzielę i święta, zostało uregulowane w ustawie o pracownikach samorządowych oraz w kodeksie pracy. Zgodnie z art. 42 ustawy regulamin pracy jednostki samorządowej, określa porządek wewnętrzny i rozkład czasu pracy w sposób zapewniający obywatelom załatwianie spraw w dogodnym dla nich czasie. Mając na uwadze to, że w sprawach nieuregulowanych w ustawie o pracownikach samorządowych stosuje się przepisy kodeksu pracy, należy zauważyć, że zgodnie z jego art. 129 par. 1 czas pracy nie może przekraczać przeciętnie 40 godzin na tydzień, w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym.
Może zdarzyć się również i tak, że ze względów na potrzeby jednostki, w której pracownik samorządowy jest zatrudniony, na polecenie przełożonego wykonuje on pracę w godzinach nadliczbowych, a w wyjątkowych przypadkach także w porze nocnej oraz w niedziele i święta.
Praca w godzinach nadliczbowych nie może być wykonywana przez kobiety w ciąży, i pracowników, którzy zajmują się osobami wymagającymi stałej opieki albo mają dzieci w wieku do 8 lat (art. 42 ust. 3 ustawy). Ustawa nie zawiera definicji pracy w godzinach nadliczbowych, dlatego znajdzie tu odpowiednie zastosowanie art. 151 par. 1 zd. 1 k.p., który stanowi, że jest to praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także praca wykonywana ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu czasu pracy.
Ustawa w art. 42 ust. 4 przewiduje, że za pracę wykonywaną na polecenie przełożonego w godzinach nadliczbowych pracownikowi przysługuje, według jego wyboru, wynagrodzenie albo czas wolny w tym samym wymiarze, z tym że wolny czas na wniosek pracownika może być udzielony w okresie bezpośrednio poprzedzającym urlop wypoczynkowy lub po jego zakończeniu.
Przepisy ustawy o pracownikach samorządowych rozróżniają bowiem pracę w godzinach nadliczbowych w niedziele i święta od pracy nadliczbowej wykonywanej w inne dni (art. 42 ust. 2 ustawy). W przypadku pracy nadliczbowej w niedziele i święta mają zastosowanie przepisy kodeksu pracy. Tak więc za pracę nadliczbową w niedziele i święta pracownicy samorządowi powinni otrzymać dodatkowy dzień wolny (bez względu na liczbę przepracowanych godzin). Dzień wolny należy oddać za pracę wykonywaną w niedzielę w okresie 6 dni kalendarzowych poprzedzających lub następujących po takiej niedzieli, natomiast za pracę w święto – w ciągu okresu rozliczeniowego. Jeżeli nie ma możliwości oddania pracownikom dnia wolnego za niedzielę lub święto, wówczas za pracę w te dni przysługuje mu oprócz normalnego wynagrodzenia dodatek w wysokości 100 proc. wynagrodzenia za każdą godzinę pracy.
Pojawia się pytanie, jak należy rekompensować pracę w dniu wolnym od pracy wynikającym z rozkładu czasu pracy w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy (zwykle będzie to sobota). Zgodnie bowiem z art. 1513 k.p. pracownikowi, który ze względu na okoliczności przewidziane w art. 151 par. 1 k.p. wykonywał pracę w takim dniu, przysługuje w zamian inny dzień wolny od pracy udzielony do końca okresu rozliczeniowego, w terminie z nim uzgodnionym.

Stanowiska urzędów

Stanowisko Komisji Prawnej Głównego Inspektora Pracy z dnia 12 września 2013 r. w sprawie sposobu rekompensowania pracownikowi samorządowemu pracy w dniu wolnym od pracy wynikającym z przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy
Pracownikowi samorządowemu świadczącemu na polecenie przełożonego pracę w dniu wolnym od pracy wynikającym z przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy, tj. w sobotę (zgodnie z rozkładem czasu pracy soboty są dniami wolnymi od pracy), należy udzielić innego (całego) dnia wolnego od pracy do końca okresu rozliczeniowego, w którym tę pracę świadczył, w terminie z nim uzgodnionym.
Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz.U. Nr 223, poz. 1458 z późn. zm.) w art. 42 ust. 2 stanowi, że jeżeli wymagają tego potrzeby jednostki, w której pracownik samorządowy jest zatrudniony, na polecenie przełożonego wykonuje on pracę w godzinach nadliczbowych, w tym w wyjątkowych przypadkach także w porze nocnej oraz w niedziele i święta.
Z uwagi na to, że ustawa o pracownikach samorządowych nie zawiera odrębnej regulacji w zakresie norm czasu pracy dla tej grupy pracowników, a art. 43 ustawy stanowi, że w sprawach nieuregulowanych w ustawie stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu pracy, należy przyjąć, że w tym zakresie zastosowanie mają przepisy ogólne o czasie pracy. Zgodnie z art. 129 par. 1 Kodeksu pracy czas pracy nie może przekraczać przeciętnie 40 godzin na tydzień, w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym. Z kolei art. 1513 Kodeksu pracy zawiera regulację w zakresie rekompensowania pracy w dniu wolnym od pracy, zgodnie z którą pracownikowi, który ze względu na okoliczności przewidziane w art. 151 par. 1 k.p. wykonywał pracę w dniu wolnym od pracy wynikającym z rozkładu czasu pracy w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy, przysługuje w zamian inny dzień wolny od pracy udzielony pracownikowi do końca okresu rozliczeniowego, w terminie z nim uzgodnionym. Przepis art. 1513 Kodeksu pracy wprowadza ogólną zasadę dotyczącą sposobu rekompensowania pracy w dniu wolnym wynikającym z przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy, jaką jest udzielenie innego dnia wolnego od pracy.
Dyspozycja art. 42 ust. 4 ustawy o pracownikach samorządowych będzie miała zastosowanie w sytuacji, w której pracownikowi samorządowemu nie udzielono do końca okresu rozliczeniowego dnia wolnego w zamian za pracę w dniu wolnym od pracy, wynikającym z rozkładu czasu pracy w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy, a praca w tym dniu stanie się tym samym pracą w godzinach nadliczbowych.

Pismo z dnia 12 czerwca 2009 r. Prezes Rady Ministrów, Departament Prawny,

Godziny nadliczbowe pracowników samorządowych
Istnieje możliwość, iż pracodawca w regulaminie wynagradzania, o którym mowa w ustawie o pracownikach samorządowych, wprowadzi regulację związaną z dodatkami za pracę w godzinach nadliczbowych, określając poziom tych dodatków na dowolnej wysokości w zależności od kondycji finansowej jednostki.
Uregulowanie z art. 42 ww. ustawy o pracownikach samorządowych stanowi zasadę (za pracę w godzinach nadliczbowych przysługuje wyłącznie czas wolny albo wynagrodzenie), jednakże nie można wykluczyć sytuacji, iż pracodawca w regulaminie wynagradzania, o którym mowa w art. 39 ustawy, wprowadzi regulację związaną z dodatkami za pracę w godzinach nadliczbowych, określając poziom tych dodatków na dowolnej wysokości w zależności od kondycji finansowej jednostki. Ustosunkowując się do pytania dotyczącego określania limitu godzin nadliczbowych dla pracowników niepełnoetatowych, w ocenie Departamentu Prawnego, art. 151 par. 5 kodeksu pracy stosuje się wyłącznie w przypadku wypłacania dodatków za pracę w godzinach nadliczbowych zgodnie z kodeksem pracy. W kwestii pracy w godzinach nadliczbowych w sobotę (będącą dla pracownika dniem wolnym od pracy) pracownikowi należy się, zgodnie z art. 42 ww. ustawy czas wolny w tym samym wymiarze lub wynagrodzenie.
(pismo zostało opublikowane w „Rzeczpospolitej” w 2009 r., nr 140)

Rozbieżne stanowiska a praktyka

Ustawa o pracownikach samorządowych jest nader skąpa w kwestii ustalania czasu pracy przedstawicieli tej profesji. Zgodnie z nią jeżeli wymagają tego potrzeby jednostki, samorządowiec na polecenie przełożonego świadczy zadania w godzinach nadliczbowych, w tym wyjątkowo w porze nocnej, w niedziele i święta.
W zamian za nadgodziny według wyboru zatrudnionego przysługuje czas wolny w tym samym wymiarze bądź normalne wynagrodzenie (bez dodatków), z tym że wolnego na wniosek zainteresowanego udziela się bezpośrednio przed lub po urlopie wypoczynkowym.
Według Kancelarii Prezesa Rady Ministrów art. 42 ustawy jest normą wyczerpującą i komplementarną, co przekreśla posiłkowe stosowanie w tym względzie kodeksu pracy. Dlatego za pracę świadczoną przez samorządowca w szóstym dniu tygodnia, wolnym z racji przeciętnie 5-dniowego tygodnia roboczego (w samorządach jest to niemal zawsze sobota), należy mu się tylko czas wolny w identycznym wymiarze bądź wynagrodzenie (bez dodatków) w zależności od tego, na co się zdecyduje uprawniony (pismo Prezesa Rady Ministrów z 12 czerwca 2009 r.). W piśmie tym KPRM zastrzega jednak, że pracodawca samorządowy w miarę możliwości ma prawo przyznać podwładnym dodatki nadliczbowe. Gdyby to uczynił, w grę wchodziłyby również ewentualnie te dodatki. W praktyce jednak takie sytuacje się nie zdarzają. [przykład 1]
Interpretację KPRM potwierdza wyrok SN z 3 sierpnia 2011 r. (sygn. akt I PK 40/11; LexPolonica 3072379). Dotyczył on wprawdzie przepisów o czasie pracy członków służby cywilnej, ale są one analogiczne do tych, obejmujących pracowników samorządowych. W wyroku tym SN stwierdził, że regulacje te są wyczerpujące, a skoro tak, to członkowie korpusu służby cywilnej za pracę nadliczbową nie dostają dodatków.
Innego zdania jest Komisja Prawna Głównego Inspektora Pracy. W piśmie z 12 września 2013 r. przekonuje ona, że art. 42 ustawy o pracownikach samorządowych wcale nie jest regulacją kompletną i w związku z tym trzeba skorzystać z kodeksu pracy. A zgodnie z jego art. 1513 za pracę wykonywaną w szóstym wolnym dniu tygodnia należy udzielić cały dzień wolny do końca bieżącego okresu rozliczeniowego, w terminie uzgodnionym z zainteresowanym. Dopiero jeśli taka rekompensata nie nastąpi (odbiór pełnego dnia wolnego), w grę wchodzi – zdaniem GIP – art. 42 ust. 4 ustawy – czyli udzielenie wolnego w takim samym wymiarze albo wynagrodzenie wedle wyboru samorządowca. [przykład 2]

PRZYKŁAD 1

Bez dodatków za nadgodziny

Pan Andrzej, pracownik samorządowy, został w trakcie wyborów samorządowych wezwany do pracy w sobotę, która stanowi dla niego szósty wolny dzień tygodnia. W sobotę przepracował 4 godziny. Regulamin wynagradzania jednostki go zatrudniającej nie wprowadza dobrowolnie dodatków za pracę w godzinach nadliczbowych. Za pracę w sobotę panu Andrzejowi należy się czas wolny wymiarze 4 godzin albo normalne wynagrodzenie za nadgodziny. Otrzymuje on wynagrodzenie zasadnicze 2300 zł brutto miesięcznie i dodatek stażowy o wartości 8 proc. pensji zasadniczej. Normalne wynagrodzenie za godziny nadliczbowe w sobotę ustalamy tak:

● podstawa wymiaru – suma składników w stałej stawce miesięcznej należnych za miesiąc wystąpienia sobotniej pracy 2300 zł + (2300 zł x 8 proc.) = 2484 zł

● stawka godzinowa – podstawę wymiaru dzielimy przez nominał czasu pracy tego miesiąca (zakładamy, że było to 160 godz.) 2484 zł : 160 godz. = 15,53 zł

● finalna kwota wynagrodzenia za sobotnią pracę 15,53 zł x 4 godz. = 62,12 zł.

PRZYKŁAD 2

Gdy brak rozliczenia, wybór należy do pracownika

Zgodnie z interpretacją Głównego Inspektoratu Pracy w sytuacji opisanej w przykładzie nr 1 trzeba było panu Andrzejowi udzielić, w zamian za 4 godziny przepracowane w sobotę, cały dzień wolny w danym okresie rozliczeniowym. Gdyby takie rozliczenie nie nastąpiło, pan Andrzej mógłby zdecydować po zakończeniu okresu rozliczeniowego, jaką rekompensatę wybiera – 4 godziny wolnego czy wynagrodzenie za 4 godziny.