Jak wyłoniliśmy Perły Samorządy 2025

Podstawowe zasady tego wyjątkowego konkursu nie zmieniły się. Ocenialiśmy efekty działalności gmin w okresie ostatnich 12 miesięcy. Równolegle odrębnej ocenie podlegała ocena pracy włodarzy – wójtów, burmistrzów i prezydentów miast. Najlepsze gminy i najlepszych włodarzy tradycyjnie wyłanialiśmy w czterech kategoriach:

• gmina wiejska,
• gmina miejsko-wiejska,
• miasto do 100 tys. mieszkańców,
• miasto powyżej 100 tys. mieszkańców.

Grupa ekspertów SGH opracowała jednak nową metodykę konkursu, w tym:

• nowy zestaw pytań ankietowych kierowanych do wszystkich gmin w Polsce;
• autorską analizę wyników badania ankietowego w wybranych obszarach tematycznych oraz grupach gmin;
• nowe, innowacyjne ilościowe i jakościowe kryteria ocen, bazujące na dużej liczbie wielorakich wskaźników uwzględniających racjonalność i efektywność działań władz lokalnych;
• innowacyjny program informatyczny, stanowiący narzędzie budowy rankingu na bazie uzyskanych ocen ilościowych i jakościowych.

W tegorocznej edycji rankingu kluczową rolę odegrała szczegółowa i wieloaspektowa ankieta, udostępniona wszystkim jednostkom samorządu terytorialnego. Postawiono w niej 112 pytań, spośród których 101 wykorzystano w ocenie gmin, 10 w kategorii włodarz, a jedno dodatkowe (fakultatywne) dotyczyło innowacji społecznych i organizacyjnych.

We wstępnym etapie prac eksperci SGH wyodrębnili sześć obszarów, w ramach których przygotowali zestaw pytań ankietowych, a następnie na podstawie uzyskanych na nie odpowiedzi nastąpiła merytoryczna ocena efektów działalności gmin. W ocenie ilościowej w algorytmie oceny poszczególnym obszarom tematycznym nadano następujące wagi:

• finanse – 21 proc.;
• gospodarka – podmioty gospodarcze i rynek pracy – 17 proc.;
• gospodarka komunalna – 15 proc.;
• usługi społeczne – 22 proc.;
• ochrona środowiska i adaptacja do zmian klimatu – 12 proc.
• zarządzanie – 13 proc.

Do każdego z badanych obszarów zadane zostały pytania zamknięte (ilościowe), punktowane wg ustalonego algorytmu oraz pytania otwarte (jakościowe), oceniane przez Kapitułę. Pytania zamknięte pozwalały na obiektywizację oraz zapewnienie porównywalności wyników gmin, natomiast pytania otwarte – umożliwiały prezentację dobrych praktyk i lokalnych innowacji.

Ważne!

Ankieta została zaprojektowana w sposób umożliwiający uchwycenie nie tylko obecnego stanu zaawansowania danej polityki, ale również dynamiki zmian, systematyczności działań i umiejętności strategicznego planowania.

W procesie oceny ilościowej zastosowano skalę punktową, mieszczącą się w przedziale od -2 do +2 pkt, aby oddać zarówno poziom rozwoju, jak i jego kierunek. Wartość ujemną (-2) należy interpretować jako najmniej korzystną, a dodatnią (+2) – jako najbardziej korzystną. Dzięki takiej konstrukcji możliwe było wyłonienie samorządów, które nie tylko osiągały dobre wyniki, lecz także działały w sposób przemyślany, spójny i nastawiony na długoterminowy efekt.

Perły Samorządu 2025: wymagające pytania

Dobre pytania prowadzą do dobrych odpowiedzi. To jedna z myśli przewodnich, która przyświecała tegorocznym pracom. Skupiliśmy się na ocenie dojrzałości lokalnych polityk, a nie tylko ich powierzchownych efektów. Chcieliśmy sprawdzić, czy za wskaźnikami stoją realne zmiany, konsekwencja w działaniu i długofalowa wizja rozwoju. Zależało nam na jakościowej, systemowej i przyszłościowej ocenie samorządów. Takie podejście było jednym z podstawowych założeń przy tworzeniu pytań i wskaźników oceny.

W najnowszej edycji rankingu eksperci pytali nie tylko o to, czy coś zostało zrobione, lecz także o ilość, jakość i dynamikę świadczenia usług publicznych oraz kierunki i intensywność procesów rozwoju.

Ważne!

Każdy z obszarów tematycznych oceniany był przez pryzmat dwóch kluczowych osi: zaawansowania wdrożonych rozwiązań oraz dojrzałości polityki publicznej w danym zakresie.

Nie chodziło więc o samo posiadanie konkretnego programu, ale o to, czy działa on skutecznie, czy obejmuje różnych odbiorców oraz czy gmina skutecznie go wdraża i rozwija. Odpowiedzi z ankiet posłużyły do zbudowania wskaźników syntetycznych – w poszczególnych obszarach tematycznych było ich od 2 do 9, co przełożyło się na wagi przyznane w ocenie dla poszczególnych obszarów tematycznych w ramach końcowej oceny.

Drugą część oceny stanowiła analiza i punktacja pytań jakościowych. W tym zakresie, na podstawie kryteriów jakościowych ocen dokonali członkowie Kapituły. Stanowiły one podstawę dla obliczenia wartości wskaźnika tej części badania.

Ważne!

Na ostateczny wynik rankingu składa się w 70 proc. ocena ilościowa (na podstawie syntetycznych wskaźników), a w 30 proc. – ocena jakościowa według ustalonych kryteriów.

Aby przybliżyć metodykę ocen eksperckich, przedstawiamy kryteria ocen w dwóch wybranych obszarach analiz: gospodarce komunalnej oraz usługach społecznych.

Gospodarka komunalna: modernizacja z głową

Zarządzanie gospodarką komunalną to codzienność samorządu. To obszar, w którym łatwo popaść w rutynę, ale też nietrudno się wyróżnić. W tegorocznej edycji rankingu sprawdzaliśmy, jak samorządy:

• radzą sobie z utrzymaniem i rozwijaniem podstawowej infrastruktury,
• reagują na wzrost kosztów usług oraz
• inwestują w transport publiczny.

Wskaźniki dla tego obszaru konstruowane były tak, by premiować nie tylko wysokie poziomy dostępności usług komunalnych, lecz także inteligentne nadrabianie zaległości w tym obszarze. Eksperci uwzględnili sytuacje, w których gmina o niższym stopniu upowszechnienia sieci kanalizacyjnej dokonała znaczącego jakościowego skoku w tym zakresie. Z drugiej strony gminy, które już wcześniej osiągnęły wysokie standardy, mogły zdobyć punkty za utrzymanie ich na stabilnym poziomie.

Analiza objęła zarówno dostęp do sieci wodociągowej i kanalizacyjnej, jak i efektywność kosztową świadczenia usług komunalnych – ogrzewania, ciepłej wody oraz gospodarowania odpadami. Zbadano również strukturę taboru transportu publicznego – zarówno pod kątem jego średniego wieku, jak i udziału w nim pojazdów niskoemisyjnych. Dodatkowo oceniana była współpraca międzygminna w zakresie gospodarki komunalnej oraz skuteczność i terminowość realizacji projektów infrastrukturalnych.

Tak skonstruowana metodologia pozwoliła nie tylko wyłonić liderów, ale też zidentyfikować samorządy, które – mimo niższego niż średnia poziomu wyjściowego – podejmowały intensywne działania modernizacyjne, przyjmowały długookresowe strategie działań i konsekwentnie je wdrażały. Szczególną uwagę poświęcono relacji między nakładami finansowymi a jakością świadczonych usług, co umożliwiło lepszą ocenę efektywności zarządzania na poziomie lokalnym.

Analiza wyników wykazała silną korelację między wysokimi ocenami w kluczowych wskaźnikach a pozycją w ogólnym rankingu. Gminy uzyskujące najwyższe możliwe oceny (2 punkty) w kluczowych wskaźnikach często plasowały się wysoko także w ogólnym rankingu. Przykładowo, gmina Michałowice, która zdobyła maksymalne wartości w zakresie usług społecznych i gospodarki komunalnej, znalazła się w czołówce kategorii gmin wiejskich. Pokazuje to, że wysoka jakość w konkretnej dziedzinie może być silnym czynnikiem wpływającym na sukces w całym zestawieniu – pod warunkiem, że idzie w parze z ogólną spójnością działań.

Usługi społeczne: od opieki do inkluzji

Kolejnym obszarem tegorocznego rankingu były usługi społeczne. Eksperci poddali je wnikliwej analizie w duchu nowoczesnej polityki lokalnej. Zamiast pytać o ogólną ofertę usług, skupili się na ocenie ich realnej jakości i dostępności. Nie wystarczyło zatem, że samorząd wskazał, że dana usługa istnieje – musiał to potwierdzić danymi o dynamice rozwoju, skuteczności wdrożenia i stopniu pokrycia potrzeb społecznych.

Konstruując wskaźniki, eksperci przyjęli założenie, że dobra polityka społeczna to taka, która dociera do najbardziej potrzebujących, dąży do niezależności i włączenia społecznego, angażuje lokalnych partnerów społecznych oraz jest rozwijana systemowo, a nie doraźnie. Dlatego też pytania w ankiecie dotyczyły między innymi dynamiki usług opiekuńczych świadczonych w miejscu zamieszkania oraz dostępności i wykorzystania mieszkań wspomaganych i treningowych. Uwzględniono także poziom dostępności opieki wczesnodziecięcej oraz jakość edukacji przedszkolnej dla dzieci z rodzin objętych pomocą społeczną. Odrębny wskaźnik mierzył stopień inkluzji społecznej dzieci i młodzieży w systemie edukacyjnym, a także gotowość infrastrukturalną szkół do przyjmowania uczniów z niepełnosprawnościami. Istotnym elementem była też analiza współpracy z organizacjami pozarządowymi, realizującymi zadania z zakresu usług społecznych – zarówno pod kątem skali, jak i systematyczności.

Zastosowane mierniki pozwalały ocenić zarówno aktualny stan, jak i kierunek oraz tempo rozwoju. To istotne, ponieważ dzięki takiemu podejściu mniejsze samorządy lub borykające się z ograniczeniami zasobowymi miały szansę zaprezentować swoje działania jako dynamiczne i perspektywiczne. Na przykład gmina, która wdrożyła nowy system opieki środowiskowej, mogła zyskać punkty za skalę rozwoju i efektywność wdrożenia, nawet jeśli wskaźniki ogólne wciąż były poniżej średniej krajowej.

W pytaniach otwartych szczególnie cenione były odpowiedzi zawierające opisy rozwiązań systemowych, efektywnej koordynacji działań oraz współpracy międzysektorowej, np. między pomocą społeczną a edukacją czy wsparciem zdrowia psychicznego. Taki format oceny pozwalał kapitule dostrzec nie tylko liczby, lecz także kontekst, potrzeby mieszkańców i sposób, w jaki gmina na nie reaguje.

Warto zauważyć, że maksymalna punktacja w obszarze usług społecznych była często rezultatem nie jednorazowego projektu, lecz dobrze przemyślanej i konsekwentnie realizowanej strategii, wdrażanej przez kilka lat. Gminy takie jak Wałbrzych, Aleksandrów Łódzki czy Michałowice, wyróżniające się wysokim poziomem inkluzji i współpracy z NGO, pokazały, że długofalowa polityka społeczna może realnie przełożyć się na pozycję w rankingu, niezależnie od wielkości gminy.

Dodatkowo analiza wyników końcowych w obszarach gospodarki komunalnej i usług społecznych ujawniła kilka interesujących prawidłowości. Gminy, które uzyskały najwyższe noty w obu tych dziedzinach, nie zawsze zajmowały czołowe miejsca w rankingu ogólnym, ale bardzo często osiągały sukcesy w obszarach tematycznych. Przykładowo: gmina Michałowice uzyskała 8 pkt w obszarze usług społecznych i jednocześnie bardzo wysoką ocenę końcową, co pokazuje silny związek między jakością polityki społecznej a ogólną percepcją dojrzałości gminy. Z kolei gmina Świdnik, jedna z najwyżej ocenianych w zakresie gospodarki komunalnej (8 pkt), wyróżniała się przemyślaną strukturą inwestycji infrastrukturalnych, co znalazło odzwierciedlenie w wysokim miejscu w rankingu miast średnich.

Ważne!

Wymienione przykłady pokazują, że w rankingu Pereł Samorządu nie premiuje się przypadkowych sukcesów, ale konsekwencję i rozwój systemowy.

Nawet jeśli gmina nie osiąga pełnych wyników we wszystkich obszarach, skoncentrowanie się na jednym obszarze i jego dopracowanie może przynieść efekty.

To dobra wiadomość, szczególnie dla mniejszych samorządów, które mają ograniczone zasoby, ale potrafią skutecznie je wykorzystywać w wybranych priorytetach.

Nie tylko punktacja – także opowieść o gminie

Tegoroczna metodologia pozwoliła trafniej uchwycić dojrzałość lokalnych polityk publicznych. Eksperci zadbali o to, by wskaźniki nie były tylko liczbami, ale były punktem wyjścia do opowieści o gminie – o tym, jak zarządza, w jakim kierunku zmierza i jakie decyzje podejmuje w imieniu mieszkańców.

Wiele samorządów pokazało, że prawdziwy rozwój nie polega na spektakularnych wydarzeniach, ale na konsekwentnym, często cichym budowaniu systemów wsparcia, które dopiero z czasem przynoszą trwałe efekty.

Innowacyjne działania w zakresie mieszkalnictwa wspomaganego, rozwój transportu niskoemisyjnego, kompleksowe programy profilaktyki zdrowotnej, usługi publiczne dla seniorów, programy wspierające rodzicielstwo, programy aktywizujące młodzież, a także zachęty do adopcji zwierząt – to tylko niektóre z przykładów, które kapituła konkursu wyróżniła jako inspirujące.

Takie podejście – choć bardziej wymagające zarówno dla oceniających, jak i ocenianych – pozwala wyróżnić tych, którzy nie tylko robią swoje, ale czynią to z myślą o trwałej zmianie. A przecież to właśnie takie działania zasługują na miano Perły Samorządu.

Ważne!

Ranking nie ocenia gminy jako całości, lecz konkretne polityki i ich efekty w danym roku. Jednocześnie – dzięki przemyślanej i rzetelnej metodologii – może być dla mieszkańców i liderów lokalnych cennym sygnałem diagnostycznym: gdzie jesteśmy (także w kontekście innych samorządów należących do tej samej kategorii gmin), dokąd zmierzamy i czy robimy to dobrze.

I właśnie w tym duchu powstała tegoroczna metodologia – bo warto mierzyć nie tylko to, co łatwe do zmierzenia, ale przede wszystkim to, co ma realne znaczenie dla jakości życia mieszkańców. W tym roku postawiliśmy na ocenę dojrzałości i długoterminowego, strategicznego myślenia i jesteśmy przekonani, że to właściwy kierunek rozwoju metodologii oceny samorządów. ©℗