Mimo że ZUS często kwestionuje taką możliwość, to nie zawsze udaje mu się obronić swoje stanowisko przed sądem. Wszystko zależy bowiem od postanowień konkretnego kontraktu.
Decydujące znaczenie, czy umowę uznać za umowę o dzieło czy umowę o świadczenie usług, do których stosuje się przepisy o zleceniu, mają okoliczności konkretnej sprawy, a zwłaszcza to, czy wykonywanie pracy na budowie dotyczyło tylko realizacji ściśle określonych i wycenionych w umowie robót, czy też wykonawca zobowiązywał się do wykonywania zlecanych mu na bieżąco prac, które tylko ogólnikowo ustalono w umowie. Ogromna popularność umów o dzieło wynika m.in. z tego, że nie stanowi ona tytułu do podlegania ubezpieczeniom społecznym i nie wymaga opłacania składek do ZUS. Jednak ZUS jest uprawniony do badania ważności umowy łączącej strony w celu stwierdzenia, czy stanowi ona tytuł do podlegania ubezpieczeniom społecznym. Potwierdzał to wielokrotnie Sąd Najwyższy, m.in. w wyroku z 23 lutego 2005 r., sygn. akt III UK 200/04.
Wymagany określony rezultat
Przepisy nie wykluczają z góry uznania umowy zawartej przez firmę budowlaną za umowę o dzieło. Trzeba jednak zwrócić uwagę na to, jakie cechy taka umowa powinna posiadać. Jest ona zdefiniowana w art. 627 kodeksu cywilnego i na jej podstawie przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła na rzecz zamawiającego. Dziełem tym ma być skonkretyzowany przez strony rezultat (efekt). Jego wykonanie najczęściej polega na wytworzeniu rzeczy, choć może także polegać na dokonaniu zmian w rzeczy już istniejącej, jej naprawieniu, przerobieniu, uzupełnieniu albo połączeniu z innymi rzeczami, dodaniu części składowych lub przynależności. Nie musi być czymś całkowicie nowatorskim i niewystępującym jeszcze na rynku. Powinno jednak posiadać zindywidualizowane cechy umożliwiające zbadanie, czy zostało wykonane prawidłowo i zgodnie z ustalonymi wymaganiami zamawiającego. Strony na ogół nie określają tu rozkładu zajęć wykonawcy czy liczby godzin pracy potrzebnych na realizację dzieła, gdyż nie ma to znaczenia dla zamawiającego, który chce odebrać umówione dzieło w określonym terminie.
W orzecznictwie sądowym wskazuje się, że umowa mająca za przedmiot powtarzalne i jednakowe usługi świadczone systematycznie, za stałym wynagrodzeniem, nie może być uznana za umowę o dzieło. Tak też wskazywał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 6 kwietnia 2011 r., sygn. akt II UK 315/10. Wyjaśnił ponadto, że czym innym jest wykonanie oznaczonego dzieła, a czym innym świadczenie usług, przy czym nie można zastrzegać wyłączności umowy o dzieło dla przedmiotu świadczenia, który może i zwykle jest przedmiotem typowych umów o świadczenie usług, a nawet umowy o pracę.
Częste nadużycia
ZUS, badając umowy nazwane umowami o dzieło pod kątem posiadania tych cech, często uznaje, że firmy nadużywają tej formy zatrudniania robotników. Faktem jest, że świadczenie pracy w miejscu i czasie określonym przez firmę, pod kierownictwem kierownika lub majstra, nie może się odbywać na podstawie umowy o dzieło. Zwracał na to uwagę Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z 1 października 2015 r., sygn. akt III AUa 972/14, podnosząc, że praca najemna, w określonych godzinach pracy (7.00–16.00), z obowiązkiem stawienia się, podpisania listy obecności i świadczenia pracy, z podporządkowaniem poleceniom kierownika na budowie czy poleceniom innych osób kierujących pracami na budowie, z wyznaczaniem tym pracownikom zadań w ramach bieżących potrzeb wynikających z frontu prac na budowie, wykonywanych w warunkach reżimu i specyfiki procesu budowlanego, nie odpowiadają cechom umowy o dzieło.
W tej konkretnej sprawie słusznie uznano, że powtarzające się prace polegające na kopaniu rowów, przygotowywaniu zaprawy murarskiej czy prace porządkowe, wywóz gruzu, noszenie cegieł nie mogły być przedmiotem umowy o dzieło. W orzecznictwie wskazywano też, że umowa nazwana przez strony umową o dzieło, której przedmiotem było wykonanie prac spawalniczych, jest w istocie umową o świadczenie usług. Jej celem nie jest bowiem osiągnięcie określonego rezultatu, ale wykonanie czynności, które przy zachowaniu należytej staranności mogły do niego doprowadzić (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 20 sierpnia 2013 r., sygn. akt III AUa 288/13).
Sprecyzowane zadania
Odmiennie jednak należałoby ocenić umowy, których przedmiotem byłaby realizacja ściśle określonych, sprecyzowanych zadań, w tym także zadań wykonywanych na budowie. Może to być np. wykonanie więźby dachowej dla konkretnego budynku, zrobienie barierek zabezpieczających balkony tego domu, wymurowanie schodów, zrobienie zbrojenia fundamentów czy pomalowanie elewacji ustalonego budynku. Tak sprecyzowane zadania mogłyby stanowić przedmiot umowy o dzieło, gdyby w umowie określono ponadto wynagrodzenie za ich wykonanie oraz termin ich realizacji. Podobnie też uznał Sąd Najwyższy w wyroku z 25 października 2016 r., sygn. akt I UK 471/15, przyjmując, że umowy dotyczące wykonania wykopów pod budowę sieci gazowej wraz z ich zasypaniem są umowami o dzieło. W tych konkretnych umowach określono bowiem termin wykonania, miejsce, zindywidualizowane rozmiary (szerokość, głębokość i długość wykopu) oraz podlegające sprawdzeniu wymagania jakościowe, od spełnienia których uzależniona była zapłata wynagrodzenia. Wykonawca ponosił odpowiedzialność za niewykonanie wykopu lub jego wadliwą realizację. Zostały więc spełnione warunki do uznania tych umów za umowy rezultatu nierodzące obowiązku podlegania ubezpieczeniom społecznym i opłacania składek. Także wykonanie instalacji wentylacyjnej według projektu firmy zostało uznane za umowę o dzieło niepodlegającą ubezpieczeniom społecznym (wyrok SN z 21 lipca 2016 r., sygn. akt I UK 313/15).
Jak widać, nie można z góry założyć, że firma nie może zawrzeć umowy o dzieło na wykonanie prac budowlanych. Wszystko bowiem zależy od zakresu praw i obowiązków stron ustalonych w konkretnej umowie.
!Praca w stałych, określonych przez firmę godzinach, pod kierownictwem majstra oraz koniecznością podporządkowania się jego poleceniom nie może być uznana za wykonywanie umowy o dzieło.
Podstawa prawna
Art. 627 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 380 ze zm.).