Uszczuplenie kompetencji prezesa Trybunału Konstytucyjnego na rzecz Zgromadzenia Ogólnego Sędziów TK, zmiany w zakresie postępowania dyscyplinarnego sędziów TK czy wprowadzenie zasady losowania składów orzekających - to jedne z najważniejszych zmian zaproponowanych w projekcie nowej ustawy o TK. Jego autorem jest zespół ekspertów prawnych przy Fundacji im. S. Batorego.
Projekt całościowo reguluje podstawy prawne funkcjonowania TK. Jednym z istotniejszych pomysłów jest odejście od jednoosobowego kierowania trybunałem na rzecz zasady kolegialności. Autorzy projektu chcieliby, aby część kompetencji obecnie przysługujących prezesowi TK została przeniesiona na Zgromadzenie Ogólne Sędziów TK. Jedną z nich ma być wybór składów orzekających TK oraz dokonywanie w nich zmian. Będzie się to działo w drodze transparentnego losowania podczas posiedzenia zgromadzenia. „Zmiana ta stanowi konsekwencję głębokich wątpliwości prawnych, jakie towarzyszyły praktyce dokonywania licznych zmian składów orzekających w ostatnich latach przez osobę pełniącą obowiązki Prezesa Trybunału” - zaznaczają projektodawcy.
Zaproponowano również zupełnie nowy sposób wyłaniania sędziów TK. Ci mają być wybierani przez Sejm nie większością bezwzględną, ale kwalifikowaną trzech piątych głosów. Jak czytamy w uzasadnieniu projektu, ma to na celu „doprowadzenie do przedstawiania kandydatów, którzy poprzez swoją wiedzę i doświadczenie prawnicze mogą uzyskać szerokie poparcie w Sejmie, także wśród ugrupowań opozycyjnych”. Projekt przewiduje, że sędzią TK może zostać osoba w wieku od 40 do 70 lat. Z konkursu byliby wykluczeni ci, którzy sprawowali mandat posła, senatora, posła do Parlamentu Europejskiego lub wchodzili w skład Rady Ministrów, jeżeli od wygaśnięcia mandatu lub zakończenia pełnienia funkcji nie upłynęły co najmniej cztery lata.
Projektodawcy chcą także poszerzenia kręgu podmiotów uprawnionych do zgłaszania kandydatów. Poza prezydium Sejmu i grupą 50 posłów prawo to przyznaje się prezydentowi, grupie co najmniej 30 senatorów, Zgromadzeniu Ogólnemu Sędziów Sądu Najwyższego, Zgromadzeniu Ogólnemu Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego, Krajowej Izbie Radców Prawnych oraz Naczelnej Radzie Adwokackiej i Krajowej Radzie Prokuratorów.
Zgłoszone kandydatury będą podawane do wiadomości publicznej, a marszałek Sejmu będzie zarządzał obligatoryjne otwarte wysłuchanie publiczne z udziałem wszystkich kandydatów oraz zainteresowanych organizacji społecznych. Opinię na temat poszczególnych osób biorących udział w konkursie - pod kątem predyspozycji do zajmowania stanowiska sędziego - będzie wydawała Krajowa Rada Sądownictwa. Zaproponowano dodatkowo przepis, zgodnie z którym prezydent miałby obowiązek przyjąć ślubowanie od sędziego w terminie 14 dni od jego wyboru na to stanowisko.
Projekt na nowo reguluje również postępowanie dyscyplinarne sędziów TK. Autorzy pomysłu tłumaczą bowiem, że obecny system jest dysfunkcjonalny. TK liczy zaledwie 15 członków, a przeprowadzenie postępowania dyscyplinarnego w I i II instancji wymaga zaangażowania aż 14 z nich. Tak więc w sytuacji, gdy choć jeden z sędziów zostanie wyłączony (np. z powodu konfliktu interesów) lub zarzut dotyczy więcej niż jednej osoby, nie da się przeprowadzić procesu. Projektodawcy postanowili temu zaradzić, włączając do orzekania w sprawach dyscyplinarnych także sędziów TK w stanie spoczynku. Spośród tak wyznaczonej puli składy orzekające byłyby wyłaniane w drodze losowania przez prezesa TK.
Projekt przewiduje rozszerzenie katalogu podmiotów, które będą mogły występować do TK. Zaproponowano, aby ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i organizacji zawodowych nie musiały posiadać jednostek terenowych.
Projektodawcy proponują zmiany zakresu zaskarżenia dopuszczalnego w skardze konstytucyjnej. Obecnie można zakwestionować przepis, na podstawie którego orzeczono o wolnościach, prawach lub obowiązkach jednostki. „W wielu przypadkach ograniczenie to (...) prowadziło do faktycznego braku możliwości zakwestionowania przepisu, który stanowił źródło niekonstytucyjności (...)” - czytamy w uzasadnieniu projektu. Projektodawcy chcą temu zaradzić przez wprowadzenie zasady, zgodnie z którą skarga konstytucyjna będzie musiała wskazywać normę prawną stanowiącą podstawę ostatecznego rozstrzygnięcia organu władzy publicznej, a nie tylko przepis będący podstawą procesową rozstrzygnięcia. ©℗
opinia
Musimy odbudować autorytet trybunału
Zmiany zachodzące w Trybunale Konstytucyjnym po 2015 r., a także analogiczne zmiany w Krajowej Radzie Sądownictwa, prokuraturze, Sądzie Najwyższym oraz sądownictwie powszechnym oddalały nas od standardów ustrojowych właściwych dla demokratycznego państwa prawnego. Zespół ekspertów prawnych działający przy Fundacji im. Stefana Batorego został powołany w celu monitorowania tych zmian oraz przedstawiania opinii publicznej niezależnej opinii na temat ich zgodności z konstytucją. W 2019 r. Fundacja im. Stefana Batorego zorganizowała konferencję pod tytułem „Jak przywrócić państwo prawa?”, podczas której zaprezentowano i przedyskutowano referaty poświęcone procesowi przywracania praworządności w poszczególnych obszarach szeroko rozumianego wymiaru sprawiedliwości. Efektem konferencji była decyzja zespołu o opracowaniu społecznego projektu ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, jako eksperckiego i całkowicie apolitycznego rozwiązania normatywnego, mającego na celu stworzenie podstawy dla prawidłowego funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego. Działalność Trybunału Konstytucyjnego ma bowiem kluczowe znaczenie w procesie przywracania praworządności, zarówno w odniesieniu do przywracania należytej ochrony praw i wolności jednostki, jak i uzdrawiania systemu prawnego i oczyszczenia go z regulacji sprzecznych z Konstytucją RP. Prace nad społecznym projektem ustawy o Trybunale Konstytucyjnym trwały od 2020 r., a jego pierwsza wersja została opracowana w 2021 r. Projekty następnie zostały poddane konsultacji z ekspertami oraz prawniczymi organizacjami społecznymi, których uwagi przyczyniły się do poprawy ich jakości. Aktualna wersja projektu uwzględnia wyniki przeprowadzonych konsultacji. W takiej też wersji został on przyjęty przez zespół, który zdecydował o jego podaniu do wiadomości publicznej. Mamy nadzieję, że przyczyni się on do stworzenia trwałych podstaw normatywnych pozwalających na odbudowę autorytetu Trybunału Konstytucyjnego oraz przywrócenie efektywnej, rzetelnej i niezależnej kontroli konstytucyjności prawa w Polsce. ©℗
