Zdarza się, że mężczyzna zobowiązany do uiszczania alimentów na rzecz dziecka, w pewnym momencie dowiaduje się, że nie jest on biologicznym rodzicem tego dziecka. Co zatem dzieje się z przekazanymi już alimentami w sytuacjach sądowego zaprzeczenia ojcostwa oraz sądowego ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa? Czy można żądać zwrotu przekazanych alimentów?
Zasadności zwrotu alimentów uiszczonych na rzecz dziecka jeszcze przed zapadłym rozstrzygnięciem Sądu w przedmiocie zaprzeczenia ojcostwa lub bezskuteczności uznania ojcostwa można by upatrywać w ramach nienależnie spełnionego świadczenia, czyli według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Dziecko otrzymało pieniądze, których nie powinno było otrzymać, bo okazało się nie być biologicznym dzieckiem. Jednakże jeśli chodzi o przepisy prawa, w przypadku uiszczonych alimentów sytuacja niestety nie jest taka prosta i oczywista, jakby się mogła wydawać.
Zaprzeczenie ojcostwa i ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa to instytucje unicestwiające prawnie więź rodzicielską pomiędzy ojcem a dzieckiem. Rozstrzygnięcia te wywołują skutki prawne z mocą wsteczną, natomiast nie dotyczy to kwestii alimentów.
Orzecznictwo jest dość kategoryczne: Uiszczone alimenty na rzecz, jak się okazało, niebiologicznego dziecka, nie podlegają zwrotowi.
„Nie podlega zwrotowi świadczenie spełnione przez mężczyznę, który uznał dziecko, przeznaczone na jego utrzymanie i wychowanie do czasu unieważnienia uznania. (…) Wyrok stwierdzający unieważnienie ojcostwa wywołuje skutki prawne z mocą wsteczną, jednak nie odnosi się to do wszystkich konsekwencji. Osoba, w stosunku do której unieważniono uznanie ojcostwa dziecka, nie może żądać zwrotu wypłaconych świadczeń alimentacyjnych. (…) Spełnione przez mężczyznę, który uznał dziecko, świadczenie alimentacyjne na jego utrzymanie i wychowanie do czasu unieważnienia uznania nie podlegają zwrotowi.” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2012 r., sygn. akt III CZP 91/11)
Dzieje się tak, ponieważ przyjmuje się, że świadczenia alimentacyjne mają doniosły, trwały i specyficzny charakter. Obowiązkiem każdego rodzica jest dbanie o dobro jego dziecka i jego ochrona. Alimenty służą zaspokajaniu potrzeb życiowych dziecka. Do momentu rozstrzygnięcia Sądu w zakresie ojcostwa nad dzieckiem, przyjmuje się, że ojciec miał obowiązek spełniać swój rodzicielski alimentacyjny obowiązek, zaś zapadłe orzeczenia Sądu nie powodują, że automatycznie uiszczone alimenty są nienależne i podlegają zwrotowi. Zatem nie wszystkie skutki prawomocnego zaprzeczenia ojcostwa mają moc wsteczną - nie będzie tak w przypadku świadczeń alimentacyjnych.
Warto zwrócić uwagę na niezwykle istotną i wyczerpującą w tym przedmiocie Uchwałę Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna - zasadę prawną z dnia 11 października 1982 r., sygn. III CZP 22/82:
„Prawomocne zaprzeczenie ojcostwa męża matki nie ma wpływu na ocenę prawidłowości wyroku zasądzającego od niego alimenty na rzecz dziecka w okresie, w którym obowiązywało domniemanie ojcostwa względem tego dziecka. Świadczenia alimentacyjne, spełnione względem dziecka przez męża jego matki w okresie istnienia domniemania ojcostwa, były świadczeniami prawnie uzasadnionymi niezależnie od tego, czy ich spełnienie nastąpiło w wykonaniu wyroku zasądzającego alimenty albo umowy czy też dobrowolnie. (…)
Spełnionych świadczeń nie można - jak już wyżej wspomniano - uznać za nienależnie, skoro mąż matki był w tym okresie zobowiązany względem dziecka, któremu świadczył alimenty. (…)
Nie ulegają zwrotowi świadczenia już spełnione do chwili prawomocnego obalenia domniemania ojcostwa. Od tej natomiast chwili ustaje obowiązek dalszych świadczeń alimentacyjnych, choćby były już prawomocnie zasądzone, lecz jeszcze nie wyegzekwowane, przy czym chodzi tu głównie o świadczenia zasądzone, lecz jeszcze nie wyegzekwowane przed obaleniem domniemania ojcostwa. Regułę tę należy odpowiednio odnieść również do świadczeń alimentacyjnych ustalonych umową”.
Trzeba jednak pamiętać, że zapadłe rozstrzygnięcie Sądu w przedmiocie zaprzeczenia ojcostwa bądź bezskuteczności uznania ojcostwa nie powodują automatycznie braku obowiązku uiszczania alimentów na rzecz dziecka. Trzeba bowiem wystąpić do Sądu z powództwem o ustalenie wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego względem takiego dziecka. Mężczyzna zobowiązany prawomocnym wyrokiem do świadczenia alimentów na rzecz dziecka, może z chwilą prawomocnego obalenia domniemania jego ojcostwa żądać ustalenia, że jego obowiązek alimentacyjny ustał co do świadczeń alimentacyjnych nie spełnionych do tej chwili, jak i świadczeń przyszłych.