Umowa o roboty budowlane: Jak zmniejszyć karę umowną?

W umowie o roboty budowlane strony mogą zastrzec karę umowną. Zdarza się, że jej wysokość jest dotkliwa dla strony zobowiązanej do jej zapłaty. Gdy zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane lub kara umowna jest rażąco wygórowana, możliwe jest ubieganie się o jej zmniejszenie (miarkowanie). Miarkowania dokonuje sąd na wniosek zobowiązanego do zapłaty kary umownej.

Kara umowna

W umowie o roboty budowlane strony mogą zastrzec, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego (np. zrealizowania obiektu budowlanego) nastąpi przez zapłatę określonej sumy, czyli kary umownej. Osoba zobowiązana do zapłaty kary umownej nie może bez zgody osoby, na rzecz której ją ustanowiono, zwolnić się ze zobowiązania przez jej zapłatę.

Kara umowna stanowi określoną sumę. Nie trzeba jej ustalać przez podanie konkretnej kwoty. Wystarczy wskazać podstawy do jej obliczenia. Często karę umowną wyznacza się jako określony procent wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki.

Kara umowna powinna być określona w wysokości odpowiedniej do przewinienia umownego. Kodeks cywilny przewiduje możliwość zmniejszenia (miarkowania) kary umownej, gdy zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane lub kara umowna jest rażąco wygórowana.

Miarkowanie kary umownej jest wyjątkiem od zasady, że w razie wyrządzenia szkody osobie uprawnionej do żądania kary umownej przysługuje ona w ustalonej wysokości, bez względu na wysokość poniesionej szkody. Kara umowna nie może jednak powodować wzbogacenia strony umowy, która jej dochodzi, kosztem drugiej strony.

Strony nie mogą w umowie wyłączyć prawa do żądania miarkowania kary umownej.

Miarkowanie kary umownej

Miarkowanie kary umownej ma na celu przeciwdziałanie dużym dysproporcjom między jej wysokością a potrzebą ochrony interesu osoby żądającej jej zapłaty. Zmniejszenia kary umownej dokonuje sąd na żądanie zobowiązanego do jej zapłaty. Nie może tego uczynić samodzielnie, albowiem następuje to na wniosek osoby zobowiązanej do zapłaty kary umownej. Ustalenie czy w sprawie zachodzą podstawy do miarkowania oraz o ile należy zmniejszyć karę umowną, zależy od uznania sędziego rozpatrującego sprawę.

Sąd sprawdzając istnienie podstaw do miarkowania kary umownej bada czy nastąpiło wykonanie zobowiązania w znacznej części lub rażące wygórowanie kary umownej. Do zmniejszenia kary umownej wystarczy zajście jednej z tych okoliczności, choć może to nastąpić także w sytuacji ich równoczesnego wystąpienia.

Obowiązek udowodnienia, że zaszły warunki do miarkowania kary umownej spoczywa na osobie zobowiązanej do jej zapłaty. W trakcie postępowania sądowego osoba taka powinna we właściwym terminie złożyć wniosek o zmniejszenie kary umownej, aby umożliwić podjęcie obrony przez drugą stronę.

Wykonanie zobowiązania w znacznej części

Kara umowna może zostać zmniejszona, jeżeli zobowiązanie zostało wykonane w znacznej części. Podlega to indywidualnej ocenie w odniesieniu do konkretnej sprawy.

Dla miarkowania kary umownej podstawowe jest ustalenie stopnia wykonania zobowiązania. Nie każde częściowe wykonanie zobowiązania uzasadnia zmniejszenie kary umownej, a wyłącznie takie, które jest „znaczne”. Przez wykonanie zobowiązania w znacznej części należy rozumieć taki stan, w którym w znacznym zakresie został zaspokojony interes osoby, która może żądać spełnienia świadczenia od innej osoby. Pojęcie „w znacznej części” jest niedookreślone. Należy je rozumieć jako wykonanie w części zbliżającej się do całkowitego wykonania. Sąd badając czy doszło do wykonania zobowiązania w znacznej części powinien odnieść to do sytuacji pełnego wykonania.

Miarkowanie kary umownej na tej podstawie jest niedopuszczalne w przypadku świadczenia jednorazowego i niepodzielnego, tj. takiego, które nie może być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości. Ważne jest także, że aby mówić o wykonaniu zobowiązania w znacznej części, musi ono zostać w tej części przyjęte przez osobę żądającą jego spełnienia. Odmowa przyjęcia nieprawidłowo zaoferowanego świadczenia oznacza, że nie doszło nawet do częściowego wykonania zobowiązania, co wyklucza powołanie się na tę przesłankę zmniejszenia kary umownej.

Rażące wygórowanie kary umownej

Zmniejszenie kary umownej może nastąpić również, gdy jest ona rażąco wygórowana.

Pojęcie „rażącego wygórowania” jest niedookreślone i zależy od konkretnego przypadku. Przyjmuje się, że wiąże się z ewidentną niewspółmiernością (nieadekwatnością) wysokości kary umownej do tej, która powinna być należna w danej sytuacji.

To, czy kara umowna jest rażąco wygórowana, powinno się badać w odniesieniu np. do wartości umowy, wartości poniesionej szkody, stopnia winy osoby zobowiązanej do spełnienia świadczenia czy powtarzalności naruszeń. Kryterium miarkowania może stanowić także stosunek wysokości kary umownej do wysokości wynagrodzenia umownego.

Kara umowna może być rażąco wygórowana już w momencie zawarcia umowy lub może taką się stać w następstwie zajścia późniejszych okoliczności. Przykładem jest znikoma szkoda osoby żądającej zapłaty kary umownej, co powoduje dysproporcję pomiędzy wysokością szkody a należną karą umowną.

Piotr Jarzyński – prawnik. Partner w Kancelarii Prawnej Jarzyński & Wspólnicy

Katarzyna Szynalska – radca prawny. Młodszy prawnik w Kancelarii Prawnej Jarzyński & Wspólnicy