Błąd ZUS popełniony przy przyznawaniu świadczenia nie unieważni prawidłowego pouczenia

W ubiegłym roku przeszłam na emeryturę. Wcześniej miałam już przyznaną rentę wypadkową. ZUS wypłacał mi więc emeryturę i połowę renty. Przez cały ten czas prowadziłam działalność gospodarczą. ZUS ostatnio wydał decyzję, w której stwierdził, że powinnam zwrócić rentę za okres, w którym pobierałam ją w zbiegu z emeryturą, bo „osiągałam przychody z prowadzenia pozarolniczej działalności”. Czy decyzja jest prawidłowa, skoro ZUS sam mi wypłacał oba świadczenia, a przecież wiedział, że prowadzę działalność, bo cały czas odprowadzam składkę zdrowotną?

Warunki jednoczesnego wypłacania emerytury i renty z tytułu niezdolności do pracy z ubezpieczenia wypadkowego (tzw. renty wypadkowej) reguluje art. 26 ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Zgodnie z jej ust. 1 osobie uprawnionej do obu tych świadczeń wypłaca się, zależnie od jej wyboru:

• przysługującą rentę powiększoną o połowę emerytury albo
• emeryturę powiększoną o połowę renty.

Jeśli jednak uprawniona osoba osiąga przychód powodujący zawieszenie prawa do świadczeń lub zmniejszenie ich wysokości określony w ustawie o emeryturach i rentach z FUS (dalej: ustawa emerytalna), to niezależnie od wysokości tego przychodu traci prawo do połowy drugiego ze świadczeń.

Jako przychód powodujący utratę prawa do świadczeń uznaje się także przychód z działalności gospodarczej, z tym jednak zastrzeżeniem, że ZUS nie bada osiągania faktycznego przychodu, a sam fakt prowadzenia działalności.

Zasady zwrotu

Należy również zwrócić uwagę na zasady zwrotu nienależnie pobranych świadczeń. Zgodnie z art. 138 ust. 1 ustawy emerytalnej osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu. Za nienależnie pobrane uważa się świadczenia:

• wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania,
• przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenia,
• wypłacone z przyczyn niezależnych od organu rentowego osobie innej niż wskazana w decyzji tego organu.

W sytuacji gdy dana osoba jest uprawniona do emerytury i połowy renty wypadkowej lub do renty wypadkowej i połowy emerytury, otrzymuje odpowiednie pouczenie o tym, że osiąganie jakiegokolwiek przychodu spowoduje utratę prawa do drugiego świadczenia. Pouczenie to jest dołączone do decyzji.

Wystarczy podstawa prawna

W opisywanym przypadku powstaje jednak pytanie, jak potraktować sytuację, w której mimo pouczenia sam ZUS popełnia błąd i wypłaca dwa świadczenia mimo osiągania przez daną osobę przychodu.

Na ten temat wypowiadał się Sąd Najwyższy w postanowieniu z 25 sierpnia 2022 r., sygn. akt III USK 491/21, rozpatrując podobny stan faktyczny. SN podkreślił, że ZUS może domagać się zwrotu nienależnie pobranego świadczenia jedynie wówczas, gdy ubezpieczonemu można przypisać złą wolę. Istotną cechą nienależnie pobranego świadczenia jest więc świadomość osoby pobierającej świadczenie, że prawo do świadczenia jej nie przysługuje ‒ od początku jego pobierania albo w następstwie zdarzeń mających miejsce później. Świadomość ta decyduje o zakwalifikowaniu świadczenia jako nienależnie pobranego. SN podkreślił, że w art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej chodzi o klasyczne pouczenie, w którym ZUS informuje ubezpieczonego, że utraci on prawo do świadczenia, gdy wystąpią określone okoliczności. Za wystarczające można uznać przytoczenie przepisów określających te okoliczności, jeżeli jest ono na tyle zrozumiałe, aby ubezpieczony mógł je odnieść do własnej sytuacji. Pouczenie o okolicznościach, których wystąpienie spowoduje brak prawa do świadczeń, nie może odnosić się indywidualnie do pobierającego świadczenie, gdyż nie da się przewidzieć, które z okoliczności uregulowanych w licznych przepisach wystąpią u konkretnego świadczeniobiorcy.

W rozpatrywanej przez SN sprawie ubezpieczona była pouczona o przyczynach zawieszenia lub pozbawienia prawa do świadczenia (w tym przypadku renty z tytułu niezdolności do pracy pobieranej w zbiegu z emeryturą) w przypadku podjęcia działalności gospodarczej i osiągania z tego tytułu przychodów. SN podkreślił, że udzielone raz pouczenie jest ważne tak długo, jak długo ubezpieczony pobiera świadczenia w zbiegu. ZUS z urzędu nie jest zobowiązany do zbierania i analizowania wszelkich dostępnych informacji o ubezpieczonym. SN zaaprobował ostatecznie stanowisko sądu II instancji, który stwierdził, że wypłata renty była wynikiem błędu ZUS, ale okoliczność ta nie ma jednak istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia o konieczności zwrotu nienależnie pobranego świadczenia.

Podsumowanie

Także zatem w opisywanym w pytaniu przypadku można się spodziewać, że sąd nie zmieni decyzji ZUS. Zakład co prawda popełnił błąd, przyznając tej osobie emeryturę powiększoną o połowę renty wypadkowej, mimo że cały czas prowadziła ona działalność gospodarczą, ale nie ma to znaczenia dla sprawy. Świadczeniobiorca otrzymał pouczenie, na podstawie którego powinien wiedzieć, że połowa renty wypadkowej nie powinna być mu wypłacana. ©℗