Nowa, korzystna wykładnia liczenia zasiłków dla łączących etat ze zleceniem jest na plus, ale dlaczego odpowiedzialność z tym związaną ma ponosić płatnik? Wyrównania powinien pokryć organ rentowy – wraz z odsetkami i przy dłuższym okresie przedawnienia - piszą Patryk Kozieł i Łukasz Chruściel z kancelarii PCS Paruch Chruściel Schiffter Stępień Kanclerz | Littler.

Zakład Ubezpieczeń Społecznych w ostatnim czasie opublikował komentarz do przepisów regulujących zasady dotyczące świadczeń przysługujących ubezpieczonym w związku z chorobą lub macierzyństwem. Pomimo że uwzględnione w nim wytyczne nie są wiążące, to dostarczają cennych wskazówek co do poglądów ZUS, z którymi możemy się zetknąć w praktyce.

Zagadnieniem, które wzbudziło szerokie zainteresowanie, jest stanowisko ZUS dotyczące wliczania do podstawy wymiaru zasiłku chorobowego wynagrodzenia z umów zlecenia zawieranych z własnym pracodawcą. Pomimo braku zmian w przepisach zmieniło się podejście instytucji zabezpieczenia społecznego w tym zakresie (Dziennik Gazeta Prawna informował o tym 7 września br.; DGP nr 173), co ma swoje skutki w praktyce. Nie chodzi bowiem tylko o to, jak mają być liczone świadczenia chorobowe po zmianie stanowiska, lecz także o to, co zrobić z tymi już wypłaconymi i kto fizycznie miałby za ten bałagan odpowiedzieć. Ale od początku.

Tak było

Zgodnie z prezentowanym dotychczas stanowiskiem ZUS wynagrodzenie osiągane z umów zlecenia zawieranych z własnym pracodawcą nie powinno być wliczane do podstawy wymiaru zasiłku, jeżeli umowa została zakończona, co przekładało się na niższą kwotę zasiłku. Zakład Ubezpieczeń Społecznych swoje stanowisko w tym zakresie opierał na art. 41 ust. 2 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1732; ost.zm. Dz.U. z 2023 poz. 641; dalej: ustawa o zasiłku chorobowym). Mówi on o nieuwzględnianiu w podstawie wymiaru zasiłku składników wynagrodzenia przysługujących tylko do określonego terminu, jeżeli podstawa wymiaru zasiłku była ustalana po tym terminie. Zgodnie z nowymi wytycznymi stanowisko organu rentowego uległo jednak zmianie, a wynagrodzenie z takich umów powinno być uwzględniane w podstawie wymiaru zasiłku chorobowego.

Art. 41 ust. 2 ustawy o zasiłku chorobowym

Składników wynagrodzenia przysługujących w myśl umowy o pracę lub innego aktu, na podstawie którego powstał stosunek pracy, tylko do określonego terminu nie uwzględnia się przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku chorobowego należnego za okres po tym terminie.

Wytyczne ZUS z 21 sierpnia 2023 r.

• Pkt 315 Składniki wynagrodzenia przysługujące w myśl umowy o pracę lub innego aktu nawiązującego stosunek pracy do określonego terminu uwzględnia się przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku chorobowego tylko za okres przypadający do tego terminu.

• Pkt 316 Do wynagrodzenia z tytułu umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące umowy zlecenia albo umowy o dzieło, z pracodawcą, z którym osoba wykonująca umowę pozostaje w stosunku pracy lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje ona pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy, nie ma zastosowania zasada podana w pkt. 315. Wynagrodzenie z tego tytułu należy uwzględniać w podstawie wymiaru zasiłku w kwocie faktycznie wypłaconej, bez uzupełniania.

Zdanie zmienił SN…

Za zmianą stanowiska ZUS stoi prawdopodobnie orzecznictwo Sądu Najwyższego, który zakwestionował możliwość zastosowania tego przepisu w przypadku umów zlecenia zawartych z własnym pracodawcą (zob. wyrok SN z 19 września 2019 r., sygn. akt II UK 87/18). Zdaniem SN zakres tego przepisu wyłącza z podstawy wymiaru zasiłku tylko składniki wynagrodzenia pracowniczego przysługujące do określonego terminu, a więc nie znajduje zastosowania w przypadku przychodu z umów cywilnoprawnych.

W przypadku umów zlecenia zawieranych z własnym pracodawcą przepisy przewidują szczególne zasady, zgodnie z którymi osiągane z tego tytułu wynagrodzenie podlega wliczeniu do podstawy wymiaru składek. Pracodawca nie dokonuje w tym przypadku dodatkowego zgłoszenia pracowników do ubezpieczeń społecznych jako zleceniobiorcy. Pracownik będący jednocześnie zleceniobiorcą swojego pracodawcy pozostaje zatem zgłoszony wyłącznie z jednego tytułu. Wynagrodzenia z obu umów są zatem sumowane przy obliczaniu podstawy wymiaru składek ze stosunku pracy. Przychód stanowiący podstawę wymiaru składek, po odliczeniu potrąconych składek na ubezpieczenia społeczne, stanowi natomiast podstawę wymiaru zasiłku chorobowego. Zgodnie z ogólnymi zasadami podstawa ta jest ustalana na podstawie przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia wypłaconego za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc powstania niezdolności. Należy jednak pamiętać o opisanym powyżej wyjątku dotyczącym składników wynagrodzenia, które nie przysługują pracownikowi w momencie obliczania podstawy wymiaru zasiłku.

Stanowisko orzecznictwa budzi pewne wątpliwości, ale niewątpliwie wynagrodzenie ze zlecenia nie jest składnikiem wynagrodzenia przysługującego w myśl umowy o pracę lub innego aktu nawiązującego stosunek pracy. Z drugiej jednak strony, niezależnie od natury tego wynagrodzenia, jest ono składnikiem, który przysługuje tylko do określonego terminu.

…a potem organ rentowy

W rezultacie tego orzecznictwa doszło do zmiany stanowiska ZUS i w jego ocenie wykładnia przepisów nie może prowadzić do wprowadzania zasad, które nie wynikają z ich treści. W szczególności w sytuacji, gdy dotyczy to przepisów mających wpływ na wysokość świadczeń z ubezpieczenia społecznego, gdy z wypłacanego wcześniej wynagrodzenia zostały odprowadzone składki, w tym na ubezpieczenie chorobowe. Pozbawienie pracownika prawa do zasiłku w wysokości uwzględniającej wynagrodzenie z tytułu zawieranych umów zlecenia jest zatem nieuzasadnione. Co istotne, mogłoby to prowadzić do sytuacji, w której pracownicy z tytułu osiąganego na podstawie umów zlecenia wynagrodzenia będą odprowadzać składki na ubezpieczenie chorobowe, a jednocześnie składnik ten nie zostanie nigdy uwzględniony przy obliczaniu należnego pracownikowi zasiłku.

Kluczowym argumentem za prezentowaną obecnie przez ZUS interpretacją jest kwestia, na którą zwraca uwagę Sąd Najwyższy. Wynikające z przepisów wyłączenie składników wynagrodzenia z podstawy wymiaru zasiłków odnosi się bowiem wyłącznie do składników przysługujących na podstawie umowy o pracę lub innego aktu, na podstawie którego powstał stosunek pracy. W rezultacie nie ma podstaw do wyłączenia z niej wynagrodzenia otrzymywanego na podstawie umów zlecenia zawartych z własnym pracodawcą. Ustawodawca, wprowadzając przepisy zrównujące zasady oskładkowania wynagrodzenia z takiej umowy, powinien zatem wprowadzić równoległą zmianę w przepisach dotyczących zasad obliczania zasiłku. Bez tego nie ma podstaw do rozszerzania zakresu zastosowania omawianego wyjątku.

Zasady ogólne

W tym miejscu warto się również odwołać do zasad ustalania podstawy wymiaru zasiłku chorobowego mających zastosowanie do ubezpieczonych niebędących pracownikami. Zgodnie z ogólną zasadą podstawę wymiaru zasiłku stanowi w tym przypadku przeciętny miesięczny przychód za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc, w którym powstała niezdolność do pracy. Dodatkowo przepisy w tym zakresie przewidują odpowiednie stosowanie części przepisów stosowanych w przypadku pracowników. Niemniej odesłanie to nie przewiduje odpowiedniego stosowania przepisu wyłączającego składniki, do których ubezpieczony nie zachowuje już prawa. W rezultacie nawet w przypadku zakończenia współpracy na podstawie umowy zlecenia osiągnięty na jej podstawie przychód podlega wliczeniu do podstawy wymiaru zasiłku.

Poprzednie stanowisko prezentowane przez ZUS sprowadzało się zatem do nierównego traktowania osób zatrudnionych równolegle u pracodawcy na podstawie umowy o pracę i umowy zlecenia. Podstawa wymiaru zasiłku takich osób nie uwzględniała wynagrodzenia z umowy zlecenia. Natomiast w przypadku osób zatrudnionych wyłącznie na podstawie umowy zlecenia osiągane z tego tytułu wynagrodzenie było uwzględniane w podstawie wymiaru zasiłku – niezależnie od tego, czy umowa ta była jeszcze realizowana, czy też została już wykonana. Okoliczność ta dodatkowo przemawia za zasadnością wliczania wynagrodzenia z umowy zlecenia do podstawy wymiaru zasiłku również w przypadku, gdy umowa ta została już wykonana.

Kierunek dobry, tylko co dalej?

Finalnie zmianę stanowiska – w mojej ocenie – należy uznać za słuszną, ale z nieco innych względów. Artykuł 41 ust. 2 ustawy o zasiłku chorobowym jest bowiem ograniczeniem praw ubezpieczonych. Od składników wypłacanych do określonego terminu pobrano bowiem wszystkie składki, w tym na ubezpieczenie chorobowe, ale tej składki nie uwzględnia się w podstawie wymiaru zasiłku. To przeczy podstawowej zasadzie ubezpieczeń społecznych – że każda pobrana składka podwyższa kwotę otrzymanego świadczenia.

Jeżeli zatem teraz ubezpieczony domaga się od płatnika (pracodawcy) lub ZUS podwyższonego zasiłku w związku ze zmianą wykładni przez ZUS, taki podwyższony zasiłek powinien mu zostać wypłacony. Ale należy stanowczo podkreślić, że płatnicy składek (pracodawcy), którzy dotychczas stosowali się do poprzedniej wykładni ZUS i nie uwzględniali tego składnika, nie powinni z tego tytułu ponosić ujemnych konsekwencji. Te powinien przejąć na siebie ZUS, jak np. zapłatę odsetek za zwłokę.

Nie zmienia to jednak tego, że na tę chwilę problem mogą mieć i płatnicy, i ubezpieczeni. Ci ostatni, świadomi tego, że w ostatnim czasie dostawali zaniżone świadczenia chorobowe, pytają m.in.:

• Gdzie należy złożyć wniosek o przeliczenie i wyrównanie wypłaconego w przeszłości zasiłku?

Wniosek o przeliczenie i wyrównanie wypłaconego w przeszłości zasiłku pracownik powinien złożyć do pracodawcy-płatnika albo do ZUS. O tym, który podmiot będzie właściwy, decyduje to, który z nich był odpowiedzialny za wypłatę zasiłku objętego wnioskiem. Zgodnie z ogólnymi zasadami pracodawca odpowiada za obliczenie i wypłatę zasiłku, gdy zgłasza do ubezpieczenia chorobowego powyżej 20 ubezpieczonych. W pozostałych przypadkach podmiotem odpowiedzialnym za wypłatę zasiłku jest bezpośrednio ZUS.

W sytuacji, gdy to pracodawca był odpowiedzialny za wypłatę zasiłku, nie ma podstaw do przypisania mu negatywnych konsekwencji w tym zakresie. Praktyka pracodawców była bowiem dostosowana do stanowisk ZUS i opierała się na zaufaniu do organu administracji publicznej. W rezultacie ewentualne negatywne konsekwencje związane z zaniżeniem wypłaconego zasiłku powinny obciążać ZUS. Dotyczy to w szczególności odsetek za zaniżoną wypłatę – o czym dalej.

• Czy pracownikowi przysługuje prawo do wniesienia odwołania w przypadku odmowy wyrównania zasiłku?

Pracownik, który uważa, że jego prawa do zasiłku zostały naruszone, może wystąpić z wnioskiem o ustalenie uprawnień do zasiłku bezpośrednio do ZUS. Taka sytuacja może mieć miejsce właśnie w sytuacji odmowy wyrównania zasiłku. Równolegle z wnioskiem o ustalenie uprawnień do zasiłku ubezpieczonego może wystąpić również płatnik składek. Zakład Ubezpieczeń Społecznych rozpatruje sprawę pracownika, wydając decyzję, od której przysługuje odwołanie do sądu.

Odwołanie wnosi się na zasadach określonych w kodeksie postępowania cywilnego do sądu ubezpieczeń społecznych. Odwołanie jest odformalizowanym pismem i nie wymaga szczególnej treści – ważne, by wynikało z niego, że ubezpieczony nie zgadza się z decyzją ZUS. Odwołanie wnosi się w terminie miesiąca od dnia doręczenia decyzji za pośrednictwem ZUS. Jakkolwiek odwołanie nie wymaga szczególnej formy i uzasadnienia, to warto o nie zadbać – dzięki temu sąd ubezpieczeń społecznych będzie miał pełniejszy materiał do szybszego wydania wyroku zmieniającego decyzję ZUS.

• Czy od wyrównania należy zapłacić odsetki?

Tak, wyrównanie należy traktować na równi z wypłatą zasiłku po terminie. W istocie chodzi bowiem o część zasiłku, która w wyniku zmiany interpretacji przez ZUS należy się ubezpieczonemu. W rezultacie ubezpieczony powinien otrzymać wyrównanie powiększone o odsetki należne od kwoty wyrównania. Inną kwestią jest odpowiedzialność za koszty tych odsetek. Z uwagi na to, że zaniżenie kwot świadczeń wynikało z utrwalonej praktyki ZUS, to właśnie ZUS powinien ponieść pełne koszty w tym zakresie. Pracodawcy, pełniąc funkcję płatników zasiłku, opierali się na prezentowanym przez ZUS stanowisku i działali w zaufaniu do organu administracji publicznej. W rezultacie przerzucanie na nich kosztów w postaci odsetek nie powinno mieć miejsca.

• Czy pracodawca-płatnik składek może zaliczyć wypłacone wyrównanie zasiłku na poczet kwot przekazywanych do ZUS z tytułu składek?

Tak, pracodawca-płatnik powinien zaliczyć wypłacone wyrównanie zasiłku na poczet kwoty należnych składek tak samo, jak ma to miejsce w przypadku zasiłków wypłacanych za bieżące okresy. W kwocie tej należy uwzględnić również odsetki wypłacone ubezpieczonemu z tytułu spóźnionej wypłaty zasiłku – oczywiście w sytuacji, gdy płatnik weźmie je na siebie. Ponownie warto bowiem podkreślić, że to ZUS ponosi odpowiedzialność za zaniżenie przez pracodawców kwot wypłacanych pracownikom zasiłków. Pracodawcy-płatnicy opierali się na stanowisku prezentowanym przez instytucję zabezpieczenia społecznego w zakresie realizacji powierzonych im obowiązków. Obciążanie ich kosztami w tym zakresie byłoby niewłaściwe.

• Ile wynosi okres przedawnienia roszczenia o wyrównanie?

Zgodnie z ogólną zasadą roszczenie o wypłatę zasiłku chorobowego przedawnia się po upływie sześciu miesięcy od ostatniego dnia okresu, za który zasiłek przysługuje. Okres przedawnienia ulega jednak wydłużeniu do trzech lat, gdy niewypłacenie zasiłku w całości lub w części było następstwem błędu płatnika składek albo ZUS. Brak jednolitych rozstrzygnięć czy zmiana interpretacji przez ZUS oznacza przyznanie, że ZUS popełnił błąd. Stosując zatem wykładnię proobywatelską, uważamy, że w tym przypadku można mówić o trzyletnim okresie przedawnienia. Nie sposób tego zastosować do płatnika, który stosował wykładnię ZUS – w tym przypadku przedawnienie będzie zatem wynosiło sześć miesięcy. Ubezpieczonym, którzy czują się pokrzywdzeni, w tym takim, którym upłynął sześciomiesięczny termin, bo zasiłek wypłacał im płatnik, zalecamy zatem, aby składali do ZUS wnioski o ustalenie uprawnień do zasiłku w trybie art. 63 ustawy o zasiłku chorobowym. ©℗