Czy wdowa musi mieć staż ubezpieczeniowy, aby otrzymać rentę rodzinną po zmarłym mężu? [PORADNIA UBEZPIECZENIOWA]

Z poradni dowiesz się także: Na jakich zasadach jest wypłacany zasiłek chorobowy dla osoby niemającej tytułu ubezpieczeniowego, która ukończyła wiek emerytalny; w jakim terminie ZUS może wydać decyzję nakazującą płatnikowi zwrot nienależnie pobranych świadczeń; jak obliczyć odsetki od nieterminowej wypłaty zasiłku dla ubezpieczonego.

Ogólne zasady otrzymania zasiłku za okres po ustaniu tytułu ubezpieczenia określa art. 7 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (dalej: ustawa zasiłkowa). Zgodnie z nim zasiłek chorobowy przysługuje również osobie, która stała się niezdolna do pracy po ustaniu tytułu ubezpieczenia chorobowego, jeżeli niezdolność do pracy trwała bez przerwy co najmniej 30 dni i powstała:

• nie później niż w ciągu 14 dni od ustania tytułu ubezpieczenia chorobowego;
• nie później niż w ciągu 3 miesięcy od ustania tytułu ubezpieczenia chorobowego – w razie choroby zakaźnej, której okres wylęgania jest dłuższy niż 14 dni, lub innej choroby, której objawy chorobowe ujawniają się po okresie dłuższym niż 14 dni, od początku choroby.

W opisywanym przypadku został spełniony jeden z warunków, tj. powstanie niezdolności nie później niż 14 dni od dnia ustania tytułu. Musi jeszcze ziścić się drugi z nich, tj. niezdolność do pracy powinna trwać nie krócej niż 30 dni.

Trzeba jeszcze zwrócić uwagę na art. 13 ustawy zasiłkowej. Zgodnie z nim zasiłek chorobowy z tytułu niezdolności do pracy powstałej w czasie trwania ubezpieczenia chorobowego, a także z tytułu niezdolności do pracy powstałej po ustaniu tytułu ubezpieczenia nie przysługuje za okres po ustaniu tytułu ubezpieczenia chorobowego, jeżeli osoba niezdolna do pracy:

• ma ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy (w tym także do odpowiednich świadczeń przysługujących na podstawie przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy i funkcjonariuszy służb mundurowych);
• kontynuuje działalność zarobkową lub podjęła działalność zarobkową stanowiącą tytuł do objęcia obowiązkowo lub dobrowolnie ubezpieczeniem chorobowym albo zapewniającą prawo do świadczeń za okres niezdolności do pracy z powodu choroby;
• nie nabyła prawa do zasiłku w okresie oczekiwania;
• jest uprawniona do zasiłku dla bezrobotnych, zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalnego, rodzicielskiego świadczenia uzupełniającego lub nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego;
• podlega obowiązkowo ubezpieczeniu społecznemu rolników określonemu w przepisach o ubezpieczeniu społecznym rolników.

Ponadto zasiłek chorobowy nie przysługuje za okres niezdolności do pracy po ustaniu tytułu ubezpieczenia chorobowego, jeżeli ubezpieczenie to ustało po wyczerpaniu prawa do zasiłku chorobowego.

Jak widać, przepis mówi o „ustalonym prawie do emerytury”. Nie ma więc znaczenia, że dana osoba ukończyła wiek emerytalny. Skoro jeszcze o emeryturę nie wystąpiła, to ZUS nie ustalił do niej prawa. Należy zatem uznać, że w opisywanym przypadku, o ile niezdolność do pracy potrwa co najmniej 30 dni, ZUS wypłaci zasiłek.

Zgodnie z ogólną zasadą wynikająca z art. 70 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wdowa ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli:

• w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat lub była niezdolna do pracy albo
• wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole – 18 lat życia, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej.

Żaden przepis ustawy emerytalnej nie przewiduje warunków stażowych dla wdowy lub wdowca ubiegających się o rentę rodzinną po zmarłym małżonku. Wnioskodawca, aby otrzymać świadczenie, nie musi mieć żadnego stażu ani nie musi pozostawać w ubezpieczeniu w momencie składania wniosku. I choć renta rodzinna jest świadczeniem o charakterze ubezpieczeniowym, a nie socjalnym, wypłacana jest bowiem z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (a nie z budżetu państwa), to jednak sam uprawniony nie musiał odprowadzić żadnej składki do FUS. Na ten paradoks zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z 29 kwietnia 2021 r., sygn. akt I USKP 28/21. Sąd wyjaśnił, że między pobieranym przed śmiercią przez zmarłego żywiciela rodziny świadczeniem z ubezpieczenia społecznego a należną członkowi jego rodziny rentą rodzinną istnieje ścisły związek. Zmarły żywiciel, odprowadzając składki na ubezpieczenie społeczne w okresie swojej aktywności zawodowej, przyczyniał się do gromadzenia środków, z których następnie, po zaistnieniu ryzyka ubezpieczeniowego, tj. np. osiągniecia wieku emerytalnego, miałyby być mu wypłacane stosowne świadczenia. Renta rodzinna pozwala na uzyskanie części tych świadczeń bezpośrednio przez członków rodziny zmarłego. W tej sytuacji renta rodzinna niejako zastępuje świadczenia z ubezpieczenia społecznego, a prawo do jej otrzymania przez osoby uprawnione jest ściśle związane z tym, że zmarły w chwili śmierci nabył lub spełniał warunki do nabycia tych świadczeń.

Zatem uprawniony członek rodziny nabywa wprawdzie samodzielnie prawo do renty rodzinnej jako odrębne świadczenie, ale nabywa to prawo w miejsce prawa do świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu. Prawo do renty rodzinnej jest zatem prawem pochodnym, a jego podstawową funkcją jest zapewnienie środków utrzymania krewnym i powinowatym, którzy nie są w stanie utrzymać się samodzielnie. Ten alimentacyjny cel renty rodzinnej powinien być uwzględniany w procesie interpretacji i oceny uregulowań dotyczących tego świadczenia.

Należy zatem uznać, że jeśli w opisywanym przypadku wdowa spełni wszystkie warunki do otrzymania renty, to ZUS wypłaci świadczenie bez względu na długość stażu ubezpieczeniowego.

ZUS ma prawo wydać taką decyzję, co wynika z art. 84 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawa systemowa). Zgodnie z nim, jeżeli wypłacenie nienależnych świadczeń zostało spowodowane przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość, obowiązek zwrotu tych świadczeń wraz z odsetkami obciąża odpowiednio płatnika składek lub inny podmiot, za cały okres, za który nienależne świadczenia zostały wypłacone.

Ustawa systemowa w art. 84 ust. 2 precyzuje, jakie świadczenia uważa się za nienależnie pobrane. Należą do nich świadczenia:

• wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie do nich prawa albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca była pouczona o braku prawa do ich pobierania;
• przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą;
• z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej chorobą z ubezpieczenia chorobowego lub wypadkowego, co do których stwierdzono, że w okresie ich pobierania świadczeniobiorca wykonywał w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystywał zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia.

Jak zaś wynika z art. 84 ust. 7a ustawy systemowej, w przypadku osoby, która nienależnie pobrała świadczenie, decyzji ustalającej taką należność nie wydaje się później niż w terminie pięciu lat od ostatniego dnia okresu, za który pobrano nienależne świadczenie. Przepis ten mówi jednak jedynie o osobie, która pobrała świadczenie, a nie płatniku, który zgodnie z przywołanym wyżej ust. 6 również może być zobowiązany do zwrotu. Dlatego należy uznać, że w odniesieniu do płatników takiego ograniczenia czasowego na wydanie decyzji nie ma.

Zgodnie z art. 85 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, jeżeli ZUS w ustawowym terminie nie ustalił prawa do świadczenia lub nie wypłacił tego świadczenia, jest obowiązany do wypłaty odsetek od tego świadczenia w wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie określonych przepisami prawa cywilnego. Nie dotyczy to przypadku, gdy opóźnienie w przyznaniu lub wypłaceniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które ZUS nie ponosi odpowiedzialności. Zasadę tę stosuje się również do płatników składek zobowiązanych z mocy ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Zgodnie z art. 64 ust. 1 tego aktu prawnego płatnicy składek zgłaszający do ubezpieczenia chorobowego co najmniej 20 osób wypłacają zasiłki w terminach przyjętych dla wypłaty wynagrodzeń lub dochodów, a ZUS – na bieżąco po stwierdzeniu uprawnień. Zasiłki te wypłaca się nie później jednak niż w ciągu 30 dni od dnia wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do ustalenia prawa do zasiłku.

Jak wynika z par. 2 ust. 1 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej w sprawie szczegółowych zasad wypłacania odsetek za opóźnienie w ustaleniu lub wypłacie świadczeń z ubezpieczeń społecznych odsetki wypłaca się za okres od dnia następującego po upływie terminu na ustalenie prawa do świadczeń lub ich wypłaty do dnia wypłaty świadczeń. Zgodnie zaś z par. 2 ust. 4 okres opóźnienia w wypłaceniu świadczeń okresowych liczy się od dnia następującego po ustalonym terminie ich płatności. Przy czym – na podstawie par. 2 ust. 6, jeżeli świadczenie jest wypłacane osobie uprawnionej za pośrednictwem poczty lub na rachunek bankowy, za dzień wypłaty świadczeń uważa się dzień przekazania należności na pocztę lub do banku.

Jak zatem wynika z przepisów rozporządzenia, w przypadku nieterminowej wypłaty świadczeń okresowych odsetki należy obliczać oddzielnie od każdej części tego świadczenia, a więc oddzielnie za każdy miesiąc. ©℗