Analizę podanego zapytania należy poprzedzić odniesieniem się do ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, zgodnie z którą uprawnienia kontrolne w zakresie ubezpieczeń społecznych zasadniczo przysługują Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych. I tak art. 86 ust. 1 tego aktu prawnego stanowi, że „kontrolę wykonywania zadań i obowiązków w zakresie ubezpieczeń społecznych przez płatników składek przeprowadzają inspektorzy kontroli Zakładu”. Z kolei w ust. 2 ww. regulacji czytamy, że kontrola ta może obejmować w szczególności:
1) zgłaszanie do ubezpieczeń społecznych;
2) prawidłowość i rzetelność obliczania, potrącania i opłacania składek oraz innych składek i wpłat, do których pobierania zobowiązany jest zakład;
3) ustalanie uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych i wypłacanie tych świadczeń oraz dokonywanie rozliczeń z tego tytułu;
4) prawidłowość i terminowość opracowywania wniosków o świadczenia emerytalne i rentowe;
5) wystawianie zaświadczeń lub zgłaszanie danych dla celów ubezpieczeń społecznych;
6) dokonywanie oględzin składników majątku płatników składek zalegających z opłatą należności z tytułu składek.
Kolejne przepisy dotyczą już szczególnych mechanizmów, a mianowicie związanych z przebiegiem postępowania kontrolnego, w tym uprawnień inspektorów kontroli, obowiązków płatników, trybu czynności kontrolnych i innych tamże wymienionych czynności.
Jednak pewne uprawnienia dotyczące kontroli, aczkolwiek ograniczone, przysługują również regionalnym izbom obrachunkowym na podstawie ustawy o regionalnych izbach obrachunkowych (dalej: ustawa o RIO). W kontekście poruszonej problematyki na szczególną uwagę zasługują art. 1 ust. 2 i art. 5 ustawy o RIO. Z pierwszej regulacji wynika, że izby sprawują nadzór nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego w zakresie spraw finansowych określonych w art. 11 ust. 1 oraz dokonują kontroli gospodarki finansowej i zamówień publicznych:
1) jednostek samorządu terytorialnego;
1a) związków metropolitalnych;
2) związków międzygminnych;
3) stowarzyszeń gmin oraz stowarzyszeń gmin i powiatów;
4) związków powiatów;
4a) związków powiatowo-gminnych;
5) stowarzyszeń powiatów;
6) samorządowych jednostek organizacyjnych, w tym samorządowych osób prawnych;
7) innych podmiotów, w zakresie wykorzystywania przez nie dotacji przyznawanych z budżetów jednostek samorządu terytorialnego.
Z kolei, jak podano w art. 5 ust. 1 ww. aktu prawnego, izby kontrolują gospodarkę finansową, w tym realizację zobowiązań podatkowych oraz zamówienia publiczne podmiotów, o których mowa w art. 1 ust. 2, na podstawie kryterium zgodności z prawem i zgodności dokumentacji ze stanem faktycznym. Z przywołanych regulacji należy wnioskować, że RIO mają możliwość kontrolowania szeroko pojętej gospodarki finansowej, w tym samorządowych jednostek organizacyjnych, a taki status posiada m.in. jednostka budżetowa gminy. W kontekście podanego zapytania warto także odnotować art. 7a ustawy o RIO, który wskazuje, że o zakresie i terminie rozpoczęcia kontroli prezes izby lub osoba przez niego upoważniona powiadamia kierownika jednostki kontrolowanej, a w przypadku kontroli podmiotów, o których mowa w art. 1 ust. 2 pkt 6 i 7, również właściwy organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego. Natomiast zgodnie z art. 8 ustawy o RIO w związku z wykonywaną kontrolą inspektorzy RIO mają prawo m.in. do:
  • żądania niezbędnych informacji dotyczących działalności kontrolowanych jednostek, w szczególności ich gospodarki finansowej z zakresu realizacji budżetu oraz gospodarki finansowej;
  • wstępu na teren i do pomieszczeń jednostek kontrolowanych;
  • wglądu w dokumentację związaną z dysponowaniem środkami pieniężnymi, łącznie z kontrolą stanu kasy;
  • wglądu w dokumentację związaną z gospodarką środkami rzeczowymi;
  • wglądu w dokumentację związaną z gospodarką finansową kontrolowanej jednostki.
Realizacja ww. uprawnień kontrolnych następuje m.in. poprzez sprawdzenie wypełniania obowiązków płatników w zakresie obciążeń publicznoprawnych, a taki status posiadają składki ubezpieczeniowe. Konsekwencją kontroli przeprowadzonej przez regionalną izbę obrachunkową może być nawet odpowiedzialność w trybie ustawy z 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych. Zgodnie bowiem z art. 14 tego aktu prawnego naruszeniem dyscypliny finansów publicznych jest nieopłacenie w terminie przez jednostkę sektora finansów publicznych:
1) składek na ubezpieczenia społeczne,
2) składek na ubezpieczenie zdrowotne,
– albo ich opłacenie w kwocie niższej niż wynikająca z prawidłowego obliczenia.
Reasumując, w przypadku podmiotów samorządowych ZUS nie ma wyłączności na kontrolowanie składek. Taka kontrola może zostać także przeprowadzona przez regionalną izbę obrachunkową, której ustalenia mogą mieć negatywne skutki dla kierownika jednostki. W razie naruszenia ustawy o finansach publicznych grozi mu m.in. kara finansowa. Może też otrzymać zakaz pełnienia funkcji związanych z dysponowaniem środkami publicznymi. ©℗
Podstawa prawna
•art. 86 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1009; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1115)
•art. 1 ust. 2, art. 5, art. 11 ust. 1 ustawy z 7 października 1992 r. o regionalnych izbach obrachunkowych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1668)
•art. 14 ustawy z 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 289)