Jesteśmy gminną jednostką, która zajmuje się odpadami komunalnymi. Obecnie trwa u nas kontrola regionalnej izby obrachunkowej. Kontrolerzy RIO postanowili m.in. sprawdzić, czy terminowo opłacamy składki na ubezpieczenia społeczne. Czy mają do tego prawo, tym bardziej że kwestia ta była badana przez ZUS? A jeśli tak, co nam grozi za ewentualne spóźnienia?

Analizę podanego zapytania należy poprzedzić odniesieniem się do ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, zgodnie z którą uprawnienia kontrolne w zakresie ubezpieczeń społecznych zasadniczo przysługują Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych. I tak art. 86 ust. 1 tego aktu prawnego stanowi, że „kontrolę wykonywania zadań i obowiązków w zakresie ubezpieczeń społecznych przez płatników składek przeprowadzają inspektorzy kontroli Zakładu”. Z kolei w ust. 2 ww. regulacji czytamy, że kontrola ta może obejmować w szczególności:
1) zgłaszanie do ubezpieczeń społecznych;
2) prawidłowość i rzetelność obliczania, potrącania i opłacania składek oraz innych składek i wpłat, do których pobierania zobowiązany jest zakład;
3) ustalanie uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych i wypłacanie tych świadczeń oraz dokonywanie rozliczeń z tego tytułu;
4) prawidłowość i terminowość opracowywania wniosków o świadczenia emerytalne i rentowe;
5) wystawianie zaświadczeń lub zgłaszanie danych dla celów ubezpieczeń społecznych;
6) dokonywanie oględzin składników majątku płatników składek zalegających z opłatą należności z tytułu składek.
Kolejne przepisy dotyczą już szczególnych mechanizmów, a mianowicie związanych z przebiegiem postępowania kontrolnego, w tym uprawnień inspektorów kontroli, obowiązków płatników, trybu czynności kontrolnych i innych tamże wymienionych czynności.
Jednak pewne uprawnienia dotyczące kontroli, aczkolwiek ograniczone, przysługują również regionalnym izbom obrachunkowym na podstawie ustawy o regionalnych izbach obrachunkowych (dalej: ustawa o RIO). W kontekście poruszonej problematyki na szczególną uwagę zasługują art. 1 ust. 2 i art. 5 ustawy o RIO. Z pierwszej regulacji wynika, że izby sprawują nadzór nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego w zakresie spraw finansowych określonych w art. 11 ust. 1 oraz dokonują kontroli gospodarki finansowej i zamówień publicznych:
1) jednostek samorządu terytorialnego;
1a) związków metropolitalnych;
2) związków międzygminnych;
3) stowarzyszeń gmin oraz stowarzyszeń gmin i powiatów;
4) związków powiatów;
4a) związków powiatowo-gminnych;
5) stowarzyszeń powiatów;
6) samorządowych jednostek organizacyjnych, w tym samorządowych osób prawnych;
7) innych podmiotów, w zakresie wykorzystywania przez nie dotacji przyznawanych z budżetów jednostek samorządu terytorialnego.
Z kolei, jak podano w art. 5 ust. 1 ww. aktu prawnego, izby kontrolują gospodarkę finansową, w tym realizację zobowiązań podatkowych oraz zamówienia publiczne podmiotów, o których mowa w art. 1 ust. 2, na podstawie kryterium zgodności z prawem i zgodności dokumentacji ze stanem faktycznym. Z przywołanych regulacji należy wnioskować, że RIO mają możliwość kontrolowania szeroko pojętej gospodarki finansowej, w tym samorządowych jednostek organizacyjnych, a taki status posiada m.in. jednostka budżetowa gminy. W kontekście podanego zapytania warto także odnotować art. 7a ustawy o RIO, który wskazuje, że o zakresie i terminie rozpoczęcia kontroli prezes izby lub osoba przez niego upoważniona powiadamia kierownika jednostki kontrolowanej, a w przypadku kontroli podmiotów, o których mowa w art. 1 ust. 2 pkt 6 i 7, również właściwy organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego. Natomiast zgodnie z art. 8 ustawy o RIO w związku z wykonywaną kontrolą inspektorzy RIO mają prawo m.in. do:
  • żądania niezbędnych informacji dotyczących działalności kontrolowanych jednostek, w szczególności ich gospodarki finansowej z zakresu realizacji budżetu oraz gospodarki finansowej;
  • wstępu na teren i do pomieszczeń jednostek kontrolowanych;
  • wglądu w dokumentację związaną z dysponowaniem środkami pieniężnymi, łącznie z kontrolą stanu kasy;
  • wglądu w dokumentację związaną z gospodarką środkami rzeczowymi;
  • wglądu w dokumentację związaną z gospodarką finansową kontrolowanej jednostki.
Realizacja ww. uprawnień kontrolnych następuje m.in. poprzez sprawdzenie wypełniania obowiązków płatników w zakresie obciążeń publicznoprawnych, a taki status posiadają składki ubezpieczeniowe. Konsekwencją kontroli przeprowadzonej przez regionalną izbę obrachunkową może być nawet odpowiedzialność w trybie ustawy z 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych. Zgodnie bowiem z art. 14 tego aktu prawnego naruszeniem dyscypliny finansów publicznych jest nieopłacenie w terminie przez jednostkę sektora finansów publicznych:
1) składek na ubezpieczenia społeczne,
2) składek na ubezpieczenie zdrowotne,
– albo ich opłacenie w kwocie niższej niż wynikająca z prawidłowego obliczenia.
Reasumując, w przypadku podmiotów samorządowych ZUS nie ma wyłączności na kontrolowanie składek. Taka kontrola może zostać także przeprowadzona przez regionalną izbę obrachunkową, której ustalenia mogą mieć negatywne skutki dla kierownika jednostki. W razie naruszenia ustawy o finansach publicznych grozi mu m.in. kara finansowa. Może też otrzymać zakaz pełnienia funkcji związanych z dysponowaniem środkami publicznymi. ©℗
Podstawa prawna
•art. 86 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1009; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1115)
•art. 1 ust. 2, art. 5, art. 11 ust. 1 ustawy z 7 października 1992 r. o regionalnych izbach obrachunkowych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1668)
•art. 14 ustawy z 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 289)