Dotychczasowe przepisy nie pozwalały na jednoczesne prowadzenie działalności rolniczej i pobieranie tego świadczenia. Ostatecznie jednak takie zasady zostały uznane za krzywdzące. Podobne reguły nie dotyczą bowiem ubezpieczonych w ZUS.
25 maja prezydent podpisał jedną z najważniejszych od lat nowelizacji ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników (dalej: ustawa). Nowelizacja, tj. ustawa z 28 kwietnia 2022 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, której większość przepisów wejdzie w życie po 14 dniach od jej ogłoszenia (na dzień oddawania niniejszego numeru do druku to jeszcze nie nastąpiło), spełnia bowiem bardzo ważny postulat środowisk rolniczych. Od dawna postulowały one, aby rolnicza emerytura była wypłacana w całości także tym rolnikom, którzy nie zrezygnowali z prowadzenia gospodarstwa. Tak więc po wejściu w życie nowych przepisów będą oni mogli prowadzić działalność rolniczą i pobierać pełne świadczenie emerytalne. Tym samym ich prawa zostaną zrównane z prawami np. przedsiębiorców, których emerytura nie jest zmniejszana, gdy nadal prowadzą firmę. Nowela wprowadza także inne korzystne zmiany dla rolników.
Zawieszane tylko renty
Zgodnie z art. 19 ust. 1 ustawy emerytura przysługuje ubezpieczonemu, który spełnia łącznie następujące warunki:
- osiągnął wiek emerytalny – wiek emerytalny kobiety wynosi 60 lat, a mężczyzny 65 lat;
- podlegał ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu przez okres co najmniej 25 lat, do których mogą być doliczane dodatkowe okresy takiej jak np. praca w gospodarstwie po ukończeniu 16. roku życia.
Artykuł 19 ust. 2 dopuszcza uzyskanie emerytury w młodszym wieku, po spełnieniu do 31 grudnia 2017 r. łącznie następujących warunków:
- osiągnięciu 55 lat (kobiety) lub 60 lat (mężczyźni);
- podleganiu ubezpieczeniu emerytalno -rentowemu przez okres co najmniej 30 lat;
- zaprzestaniu prowadzenia działalności rolniczej.
Jak widać, żeby otrzymać emeryturę rolniczą, trzeba się legitymować odpowiednim okresem ubezpieczenia rolniczego. Warto na marginesie dodać, że emerytura powszechna (przyznawana przez ZUS) minimum stażowego nie wymaga. W przeciwieństwie do rolniczej, jest należna nawet za odprowadzenie jednej składki. Kluczową różnicą między emeryturą rolniczą a powszechną jest jednak to, że przyznana emerytura rolnicza (art. 19 ust. 1 ustawy) jest częściowo zawieszana, gdy emeryt prowadzi działalność rolniczą. Natomiast w przypadku rolniczej emerytury „wcześniejszej” (art. 19 ust. 2 ustawy) emerytura nie była w ogóle przyznawana.
W przypadku emerytury powszechnej do takiego zawieszania dochodzi tylko wtedy, gdy emeryt nie rozwiąże umowy o pracę z ostatnim swoim pracodawcą. Może jednak rozwiązać taką umowę, otrzymać decyzję o przyznaniu emerytury, a następnie ponownie się zatrudnić, a wówczas emerytura nie będzie zawieszona.
Tak jest teraz
Zasady zawieszania wypłaty emerytury rolniczej do czasu wejścia w życie nowelizacji określa art. 28 ustawy, który ma zastosowanie także do renty rolniczej. Otóż zgodnie z art. 28 ust. 1 wypłata emerytury ulega częściowemu zawieszeniu, jeśli emeryt prowadzi działalność rolniczą. Zawieszenie dotyczy także emerytury przyznanej na podstawie poprzednio obowiązujących przepisów i dotyczy części równej 95 proc. emerytury podstawowej.
Zawieszenie może dotyczyć całości lub określonego ułamka części uzupełniającej emerytury lub, w przypadku przyznanych świadczeń na podstawie poprzednich przepisów, części równej 95 proc. emerytury podstawowej. Wypłata tej części ulega zawieszeniu w całości, jeżeli emeryt nie zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej – uznaje się, że emeryt zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej, jeżeli ani on, ani jego małżonek nie jest właścicielem (współwłaścicielem) lub posiadaczem gospodarstwa rolnego w rozumieniu przepisów o podatku rolnym i nie prowadzi działu specjalnego. Nie uwzględnia się przy tym:
- gruntów wydzierżawionych na podstawie umowy pisemnej zawartej co najmniej na 10 lat, której zawarcie potwierdził wójt właściwy ze względu na miejsce położenia przedmiotu dzierżawy osobie niebędącej małżonkiem emeryta, jego zstępnym lub pasierbem, osobą pozostającą z emerytem lub rencistą we wspólnym gospodarstwie domowym ani małżonkiem tych osób;
- gruntów trwale wyłączonych z produkcji rolniczej na podstawie odrębnych przepisów, w tym zalesionych gruntów rolnych;
- gruntów i działów specjalnych należących do małżonka, z którym emeryt lub rencista zawarł związek małżeński po ustaleniu prawa do emerytury lub renty rolniczej z ubezpieczenia;
- własności (udziału we współwłasności) nieustalonej odpowiednimi dokumentami urzędowymi, jeżeli grunty będące przedmiotem tej własności (współwłasności) nie znajdują się w posiadaniu rolnika lub jego małżonka.
Jeżeli emeryt jest długotrwale niezdolny do pracy wskutek wypadku przy pracy rolniczej albo rolniczej choroby zawodowej, wypłata świadczenia przez okres dwóch lat od tego wypadku albo od zachorowania na tę chorobę ulega zawieszeniu tylko w połowie.
Wypłata ulega zawieszeniu w jednej czwartej, jeżeli:
- emeryt lub rencista nie zawarł umowy z następcą stosownie do przepisów rozdziału 7 ustawy i nie ma możliwości sprzedaży nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego co najmniej po cenie odpowiadającej ich oszacowaniu według przepisów o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa albo
- trwają czynności zmierzające do wywłaszczenia tych nieruchomości, ich wykupu na cel uzasadniający wywłaszczenie albo do trwałego wyłączenia gruntów z produkcji rolniczej na podstawie odrębnych przepisów, lub
- nieruchomości te są położone w strefie ochronnej lub na innym obszarze specjalnym, utworzonym na podstawie odrębnych przepisów w związku z wprowadzeniem ograniczeń w użytkowaniu gruntów rolnych albo w celach ochronnych.
Do wyjątków należy sytuacja, gdy emeryt podjął działalność rolniczą na gruntach:
- nabytych w drodze dziedziczenia lub
- uprzednio wydzierżawionych co najmniej na 10 lat, jeżeli dzierżawa ustała wcześniej z przyczyn niezależnych od wydzierżawiającego, lub
- odzyskanych w wyniku rozwiązania – z przyczyn niezależnych od uprawnionego – umowy, na podstawie której uprzednio zbył on te grunty, albo w wyniku uchylenia lub stwierdzenia nieważności decyzji administracyjnej.
W takich sytuacjach wypłata nie ulega zawieszeniu przez okres jednego roku.
W przypadku zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej polegającej na przekazaniu gospodarstwa rolnego w formie aktu notarialnego osobie niepełnoletniej wypłata ulega zawieszeniu w całości do czasu osiągnięcia przez tę osobę 18 lat. Natomiast jeśli emeryt uprawniony do emerytury z art. 19 ust. 1 (nabytej w powszechnym wieku emerytalnym) prowadzi działalność rolniczą z małżonkiem podlegającym ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu z mocy ustawy, wypłata nie ulega zawieszeniu.
Trzeba zwrócić uwagę na przepisy przejściowe zawarte w nowelizacji. Zgodnie art. 3 nowelizacji emerytury, których wypłata uległa częściowemu zawieszeniu przed dniem wejścia w życie nowelizacji, wypłaca się w pełnej wysokości od dnia wejścia w życie nowelizacji bez wydawania decyzji o wznowieniu zawieszonej wypłaty.
Umowa dzierżawy zawarta z dzieckiem
Zmienią się także nieco zasady zawieszania renty. Jak wskazano wyżej, dotychczas przy ocenie czy emeryt lub rencista zaprzestali prowadzenia działalności rolniczej, nie uwzględniano gruntów wydzierżawionych na podstawie umowy pisemnej zawartej co najmniej na 10 lat, której zawarcie potwierdził wójt (właściwy ze względu na miejsce położenia przedmiotu dzierżawy) osobie niebędącej:
- małżonkiem emeryta lub rencisty, jego zstępnym lub pasierbem,
- osobą pozostającą z emerytem lub rencistą we wspólnym gospodarstwie domowym,
- małżonkiem tych osób.
Po wejściu w życie nowelizacji przepis ten w ogóle nie będzie miał zastosowania do emerytów, a w przypadku rencistów będzie obowiązywał w nowym kształcie. Otóż po zmianach nie będzie uwzględniało się gruntów wydzierżawionych na podstawie umowy pisemnej zawartej – w przypadku renty stałej – co najmniej na 10 lat, a w przypadku renty okresowej – na okres wskazany w decyzji prezesa KRUS o przyznaniu tej renty, której zawarcie potwierdził wójt (właściwy ze względu na miejsce położenia przedmiotu dzierżawy) osobie niebędącej: małżonkiem rencisty, osobą pozostającą z rencistą we wspólnym gospodarstwie domowym lub małżonkiem tych osób. Z grona tych osób usunięto więc zstępnych (dzieci, wnuki) i pasierbów. Dzięki temu przepisy ustawy będą pozwalały na zawarcie umowy dzierżawy z własnym dzieckiem, co będzie pozwalało na pobieranie renty bez jej zawieszania. Jak zwracają uwagę projektodawcy, taka zmiana to konsekwencja wyroku Sądu Najwyższego z 18 stycznia 2012 r., sygn. akt II UK 82/11, w wyniku którego zmieniono praktykę stosowania tego przepisu. Po wyroku KRUS nie zawieszał świadczeń, gdy umowa zawarta była z własnym dzieckiem, ale nie wynikało to z przepisów ustawy.
Rolnik ze stypendium
Zgodnie z ogólną zasadą objęcie ubezpieczeniem powszechnym powoduje ustanie ubezpieczenia rolniczego. Ustawa przewiduje jednak kilka wyjątków, gdy możliwe jest dalsze podleganie ubezpieczeniu rolniczemu. Są one określone w art. 5a (prowadzenie działalności gospodarczej) i art. 5b (wykonywanie zlecenia i zasiadanie w radzie nadzorczej). Co ważne, oba wyjątki dotyczą sytuacji, gdy działalność rolnicza jest główną aktywnością zawodową ubezpieczonego. Nowelizacja wprowadza kolejny tego rodzaju wyjątek. Zgodnie z nowo dodanym art. 5c rolnik lub domownik, który podlegając ubezpieczeniu w pełnym zakresie z mocy ustawy, został objęty ubezpieczeniem powszechnym (w ZUS) z wymienionych w nim tytułów, podlega nadal ubezpieczeniu rolniczemu, mimo objęcia go ubezpieczeniem powszechnym. Do takich tytułów należą:
- pobieranie świadczenia integracyjnego lub stypendium w okresie odbywania szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego dorosłych, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 9 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawa systemowa), na które został skierowany przez powiatowy urząd pracy;
- pobieranie stypendium w okresie odbywania szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego dorosłych (art. 6 ust. 1 pkt 9a ustawy systemowej), na które został skierowany przez inne niż powiatowy urząd pracy podmioty kierujące na szkolenie, staż lub przygotowanie zawodowe dorosłych;
- pobieranie stypendium na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy w okresie odbywania studiów podyplomowych (art. 6 ust. 1 pkt 9b ustawy systemowej);
- pełnienia czynnej służby wojskowej jako żołnierz niezawodowy (art. 6 ust. 1 pkt 11 ustawy systemowej);
- odbywanie służby zastępczej (art. 6 ust. 1 pkt 12 ustawy systemowej). ©℗
Emerytury, których wypłata uległa częściowemu zawieszeniu przed dniem wejścia w życie nowelizacji, wypłaca się w pełnej wysokości od dnia wejścia w życie nowelizacji bez wydawania decyzji o wznowieniu zawieszonej wypłaty.
W każdej chwili możliwa jest rezygnacja z ubezpieczenia rolniczego, wystarczy jedynie złożenie odpowiedniego oświadczenia do KRUS.
Nowelizacja przewiduje również rozwiązanie dla osób, wobec których do czasu wejścia w życie art. 5c wydano decyzję o ustaniu ubezpieczenia rolniczego w związku z objęciem ich ubezpieczeniami z powyższych tytułów. Osoby te mogą złożyć w KRUS wniosek o objęcie ich ubezpieczeniem społecznym rolników w okresie, którego dotyczyła decyzja. Wniosek taki może być złożony w terminie sześciu miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy. Nowelizacja nakazuje prezesowi KRUS wydać decyzję o objęciu rolnika lub domownika ubezpieczeniem rolniczym. Przy czym w ciągu 14 dni od doręczenia decyzji rolnik musi zapłacić składki za okres, którego decyzja dotyczy.
Wejście w życie nowelizacji spowoduje też, że prezes KRUS nie będzie mógł wydawać decyzji o ustaniu ubezpieczenia rolniczego nawet za okresy sprzed jej wejścia w życie.
Łatwiej o rentę z tytułu niezdolności do pracy
Nowelizacja wprowadza kolejne korzystne dla ubezpieczonych rozwiązanie – tym razem dotyczące ubiegających się o rentę w związku z niezdolnością do pracy w gospodarstwie rolnym. Zgodnie z art. 21 ust. 1 ustawy renta rolnicza z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który łącznie spełnia następujące warunki:
- podlegał ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu przez wymagany okres;
- jest trwale lub okresowo całkowicie niezdolny do pracy w gospodarstwie rolnym;
- całkowita niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym powstała w okresie podlegania ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu lub w okresach, o których mowa w art. 20 ust. 1 pkt 1 (chodzi o podleganie ubezpieczeniu na podstawie poprzednio obowiązujących przepisów; pracę w gospodarstwie po 16. roku życia; a także o te okresy, od których zależy prawo do emerytury zgodnie z przepisami emerytalnymi), lub nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów.
Pierwszy z warunków uważa się za spełniony, jeżeli okres ubezpieczenia emerytalno-rentowego ubezpieczonego wynosi co najmniej od roku do 5 lat – w zależności od wieku, w którym powstała niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym. W przypadku osób, które stały się niezdolne do pracy w wieku powyżej 30 lat, konieczny jest staż wynoszący co najmniej 5 lat. Ten pięcioletni okres powinien przypadać w okresie ostatnich 10 lat przed złożeniem wniosku o przyznanie renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy. Nowelizacja ten ostatni wymóg znosi dla osób, które podlegały rolniczemu ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu przez okres co najmniej 25 lat. Osoby podlegające ww. ubezpieczeniu przez co najmniej 25 lat otrzymują jeszcze jedno ułatwienie w uzyskaniu prawa do renty. Otóż nie będzie ich także już dotyczył wymóg powstania niezdolności w okresach ubezpieczenia rolniczego (lub równoważnych) lub 18 miesięcy po ich upływie.
Dzięki ww. zmianom zasady nabycia renty rolniczej będą zbliżone do renty z systemu powszechnego określonej w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, który to akt prawny także ułatwia nabycie tego świadczenia osobom legitymującym się długim okresem ubezpieczenia.
Doliczane okresy służby w wojsku
Część składkową emerytury co do zasady wylicza się w oparciu o liczbę lat podlegania ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu. W przypadku osób urodzonych nie później niż 31 grudnia 1948 r. do tej liczby można było dodać liczbę lat:
- podlegania ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu powszechnemu przed 1 stycznia 1999 r. oraz podlegania zaopatrzeniu emerytalnemu przepadającemu po tej dacie;
- działalności kombatanckiej, działalności równorzędnej z tą działalnością, a także okresy zaliczane do okresów tej działalności oraz podlegania represjom wojennym i okresu powojennego, określone w przepisach o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego;
- odbywania czynnej służby wojskowej w Wojsku Polskim lub okresy jej równorzędne albo zastępczych form tej służby, przypadających przed 1 stycznia 1999 r.
Doliczenie takie jest jednak możliwe tylko wtedy, jeśli z tego tytułu ubezpieczonemu nie przyznano emerytury lub renty na podstawie odrębnych przepisów.
Nowelizacja pozwala zwiększyć okres rolniczego ubezpieczenia emerytalnego o ostatnią z wymienionych wyżej okoliczności (okres czynnej służby wojskowej w Wojsku Polskim lub okresy jej równorzędne albo zastępcze formy tej służby przypadające przed 1 stycznia 1999 r.) także osobom młodszym, tj. urodzonym po 31 grudnia 1948 r. Warunkiem jest to, aby taka osoba nie miała ustalonego prawa do emerytury, w tym emerytury wcześniejszej, na podstawie ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Interpretacje indywidualne
Nowelizacja doprecyzowuje również kwestię wydawania interpretacji indywidualnych przez prezesa KRUS. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 62a ustawy prezes KRUS wydaje interpretacje indywidualne w zakresie obowiązku podlegania ubezpieczeniu oraz wysokości składek w stosunku do podmiotów, o których mowa w art. 5a ust. 1, w sprawach związanych z prowadzeniem przez te podmioty pozarolniczej działalności gospodarczej. Interpretacje indywidualne wraz z wnioskiem o wydanie interpretacji KRUS niezwłocznie zamieszcza w Biuletynie Informacji Publicznej. Dookreślono więc, że interpretacje wydaje się w stosunku do osób, które jednocześnie prowadzą działalność gospodarczą i działalność rolniczą.
Wprowadzono też analogiczne do obowiązującego w ustawie systemowej rozwiązanie, zgodnie z którym nie wydaje się interpretacji indywidualnych w zakresie tych elementów stanu faktycznego, które w dniu złożenia wniosku o interpretację są przedmiotem toczącego się postępowania wyjaśniającego, albo gdy w tym zakresie sprawa została rozstrzygnięta co do jej istoty w decyzji prezesa KRUS.
Bez odsetek
Zmianie ulegną także przepisy dotyczące odsetek od nieterminowo opłaconych składek. Przepisy dotychczasowo obowiązujące przewidują jedynie, że odsetek za zwłokę nie nalicza się, jeżeli ich wysokość nie przekracza 6,60 zł. Nowelizacja wprowadza inne przypadki, gdy odsetek się nie nalicza. Tymi dodatkowymi okolicznościami będzie niepłacenie składek wynikające:
- z błędnego zawiadomienia przez KRUS o stanie rozliczeń;
- ze zmiany decyzji prezesa KRUS z przyczyn leżących po stronie KRUS w zakresie podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników lub wymiaru składek lub w sprawach o umorzenie należności składkowych;
- z zastosowania się do utrwalonej praktyki interpretacyjnej KRUS, która następnie uległa zmianie.
W związku z pojawieniem się po raz pierwszy w ustawie pojęcia utrwalonej praktyki interpretacyjnej konieczne było wprowadzanie definicji. Przez to pojęcie ustawa będzie rozumiała wyjaśnienia zakresu i sposobu stosowania przepisów prawa dominujące w interpretacjach indywidualnych wydawanych przez KRUS w takich samych stanach faktycznych lub w odniesieniu do takich samych zdarzeń przyszłych oraz w takim samym stanie prawnym.
Rehabilitacja także dla emerytów
Nowela modyfikuje też przepisy, które dotyczą rehabilitacji ubezpieczonych. Polegają one m.in. na przeniesieniu treści aktu wykonawczego, tj. rozporządzenia ministra rolnictwa i wsi z 19 lipca 2013 r. w sprawie warunków i trybu kierowania przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego na rehabilitację leczniczą oraz udzielania zamówień na świadczenia i usługi rehabilitacyjne; Dz.U. poz. 860), do treści ustawy. Jednak przepisy rozporządzenia odwzorowane w ustawie zostały zmodyfikowane. I tak zgodnie ze zmienionym art. 64 ust. 1 KRUS podejmuje działania na rzecz osób wykazujących całkowitą niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym, ale rokujących jej odzyskanie w wyniku leczenia i rehabilitacji leczniczej, albo zagrożonych całkowitą niezdolnością do pracy w gospodarstwie rolnym, które:
- podlegają ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy w pełnym zakresie, albo
- podlegają ubezpieczeniu wypadkowemu, chorobowemu i macierzyńskiemu na wniosek w pełnym zakresie nieprzerwanie co najmniej przez 18 miesięcy przed złożeniem wniosku o rehabilitację leczniczą (okres ten nie jest wymagany w przypadku ubezpieczonego zagrożonego całkowitą niezdolnością do pracy w gospodarstwie rolnym wskutek wypadku przy pracy rolniczej), albo
- posiadają ustalone prawo do okresowej renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy i zachowały zdolność do samodzielnej egzystencji.
Na rehabilitację leczniczą kieruje się:
- osobę uznaną okresowo za całkowicie niezdolną do pracy w gospodarstwie rolnym, która rokuje odzyskanie zdolności do pracy w gospodarstwie rolnym w wyniku leczenia i rehabilitacji i dzieci takiej osoby;
- osobę zagrożoną całkowitą niezdolnością do pracy w gospodarstwie rolnym i dzieci takiej osoby;
- dzieci osób, które mają ustalone prawo do renty, jeżeli osoby te nieprzerwanie co najmniej przez 12 miesięcy przed złożeniem wniosku o rehabilitację leczniczą dla dziecka, podlegają ubezpieczeniu wypadkowemu, chorobowemu i macierzyńskiemu albo ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu;
- osoby uprawnione do renty rodzinnej.
Jeżeli na rehabilitację jest kierowane dziecko wymagające opieki ze względu na wiek lub stan zdrowia, pobyt w zakładzie rehabilitacji leczniczej zapewnia się również opiekunowi prawnemu tego dziecka.
Dużą zmianą jest możliwość kierowania emerytów na rehabilitację leczniczą, a opiekunów osób niepełnosprawnych na turnusy „mające na celu poprawę ich kondycji psychofizycznej i jakości życia”, zwane turnusami regeneracyjnymi. Jednocześnie wskazano, że pierwszeństwo w skierowaniu na rehabilitację leczniczą ma osoba, której potrzeba rehabilitacji jest uzasadniona następstwem wypadku przy pracy rolniczej. W ustawie podkreślono, że ta sama osoba może być ponownie skierowana na rehabilitację leczniczą lub turnus regeneracyjny.
Przepisy dotyczące rehabilitacji wchodzą w życie 1 stycznia 2023 r.
Podstawa prawna
• art. 21, art. 28, art. 40a, art. 62a ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 933)
• ustawa z 28 kwietnia 2022 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników – na dzień oddawania niniejszego numeru do druku ustawa nie została jeszcze ogłoszona
• art. 57 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 504)
• art. 6 ust. 1 pkt 9–11 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1009)