Zmiana ta weszła w życie 18 września 2021 r. Zgodnie z jeszcze do niedawna obowiązującym, bardzo ogólnym brzmieniem art. 84 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawa systemowa) osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, była obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego. Korzystna wykładnia sądów powodowała, że świadczenie trzeba było zwracać jedynie z odsetkami naliczanymi od dnia doręczenia decyzji o zwrocie. Nowelizacja doprecyzowuje brzmienie przepisu i w efekcie odsetki będą mogły być naliczone nawet za pięć lat wstecz.
Wbrew orzecznictwu
Za nienależnie pobrane świadczenia określone w art. 84 ust. 1 ustawa systemowa uważa:
  • świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie do nich prawa albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli pobierający był pouczony o braku prawa do ich pobierania;
  • świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd ZUS przez pobierającego.
Od 18 września 2021 r. za takie świadczenia uważa się także te z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej chorobą z ubezpieczenia chorobowego lub wypadkowego, gdy stwierdzono, że w okresie ich pobierania świadczeniobiorca wykonywał pracę zarobkową lub wykorzystywał zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia. Chodzi tu o sytuacje określone w art. 17 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (pisaliśmy o tym szerzej w DGP nr 175 z 9 września 2021 r., „Pracujący na zwolnieniu lekarskim zwróci zasiłek mimo braku pouczenia”).
ZUS po stwierdzeniu jednej z powyższych sytuacji wydaje decyzję nakazującą zwrot wypłat wraz z odsetkami. Artykuł 84 ust. 1 ustawy systemowej nie określał jednak, od jakiego momentu mają być one naliczane. Od 18 września w artykule tym jest już wskazane, że datą początkową jest dzień następujący po dniu wypłaty świadczenia. To potwierdzenie wykładni stosowanej przez ZUS. Dotychczas jednak wystarczyło, aby osoba zobowiązana do zwrotu odwołała się do sądu, a wtedy nawet gdy i tak musiała zwrócić samo świadczenie, to sądy zmieniały decyzję na jej korzyść przynajmniej co do odsetek. Ich zdaniem bowiem należało je naliczać dopiero od doręczenia decyzji o zwrocie. A różnica mogła dotyczyć dużych kwot, bo na wydanie decyzji w tej sprawie ZUS ma pięć lat od ostatniego dnia okresu, za który pobrano nienależne świadczenie.
Sądy, orzekając w tego rodzaju sprawach, powoływały się przede wszystkim na wyrok Sądu Najwyższego z 3 lutego 2010 r., sygn. akt I UK 210/09, w którym dokonano wykładni art. 84 ust. 1 ustawy systemowej. SN wyjaśnił przede wszystkim, w jakim zakresie do zwrotu nienależnych świadczeń należy stosować przepisy prawa cywilnego. Tu trzeba podkreślić pewną różnicę – ustawa systemowa nakazuje obliczać odsetki od zaleglych składek na zasadach określonych w ordynacji podatkowej, ale odsetki od nienależnie pobranych świadczeń – na zasadach określonych w przepisach prawa cywilnego. Zdaniem ZUS odesłanie to jest na tyle szerokie, że pozwalało ustalić także termin wymagalności świadczeń podlegających zwrotowi, a w konsekwencji termin, od którego można żądać odsetek. Sąd jednak stwierdził wprost, że określenie tego terminu nie jest objęte odesłaniem, co prowadziło do wniosku, iż odsetki należy naliczać dopiero od doręczenia decyzji ustalającej zobowiązanie do zwrotu. Nie ma przy tym znaczenia, że osoba zobowiązana już w chwili pobierania świadczenia miała pełną świadomość, iż pobiera je nienależnie, bo np. aby je uzyskać, wprowadziła ZUS w błąd.
Nowe brzmienie art. 84 ust. 1 powoduje jednak, że rozważania te nie będą miały znaczenia. Pobierający świadczenie nie będzie mógł kwestionować w sądzie obowiązku zapłaty odsetek liczonych już od dnia, gdy nastąpiła jego wypłata. Tak samo będzie, gdy do zwrotu zostaną zobowiązani płatnicy lub inne podmioty, którzy podając nieprawdziwe dane mające wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość, spowodowali wypłatę świadczeń. Również oni zapłacą powiększone odsetki.
Sam obowiązek zwrotu wynika dla nich z art. 84 ust. 6 ustawy systemowej. Warto przypomnieć, że od czasu rozstrzygającej uchwały SN z 11 grudnia 2019 r., sygn. akt III UZP 7/19, nie ma już wątpliwości, że ZUS może wybrać płatnika składek jako podmiot zobowiązany do zwrotu świadczenia pobranego nienależnie przez świadczeniobiorcę. Nie musi wcześniej próbować odzyskać pieniędzy od samego ubezpieczonego.
Wyjątki od zasady
Od ogólnej zasady określonej w art. 84 ust. 1 ustawy systemowej istniał do tej pory jeden wyjątek. Zgodnie z ust. 11 jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła ZUS o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane, to podlegają one zwrotowi bez odsetek. To nie ulega zmianie.
Nowelizacja wprowadziła jednak kolejny, choć ograniczony wyjątek. Zgodnie z obowiązującym także od 18 września 2021 r. art. 84 ust. 1a ustawy systemowej nie nalicza się odsetek od spłaconych należności za okres od dnia przypadającego po dniu wydania decyzji do dnia spłaty, jeśli zobowiązany zwróci je w terminie wskazanym w decyzji zobowiązującej do zwrotu tych należności. Ten swoisty bonus będzie więc dotyczył dość krótkiego czasu, bo trzeba podkreślić, że nawet spłata należności w terminie określonym w decyzji nie spowoduje anulowania odsetek od dnia wypłaty świadczenia do dnia wydania decyzji. ©℗
Podstawa prawna
•art. 84 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 423; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 1621)
•art. 17 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1333)