Nagrywanie funkcjonariuszy publicznych bez ich zgody nie zawsze jest dozwolone

O ile filmowanie wójta, urzędnika, strażnika miejskiego czy policjanta w miejscach publicznych jest co do zasady dopuszczalne, o tyle rozpowszechnianie ich wizerunku może się odbywać jedynie w określonych przypadkach.

Powszechna dostępność urządzeń rejestrujących dźwięk i obraz w połączeniu z łatwością udostępniania uzyskanego dzięki nim materiału (w szczególności z wykorzystaniem mediów społecznościowych) sprawia, że coraz większa liczba funkcjonariuszy publicznych musi się liczyć z rozpowszechnieniem ich wizerunku. Czy to jednak oznacza, że taka osoba musi się pogodzić z tym, że nagranie z jej udziałem zostało opublikowane w sieci? Otóż nie. W wielu przypadkach jest to dokonywane z naruszeniem obowiązujących przepisów prawa i jako takie może zostać skutecznie zakwestionowane przez funkcjonariusza publicznego.

Problem z definicją

Termin „wizerunek”, mimo tego że pojawia się w kilku aktach prawnych, nie został niestety przez prawodawcę zdefiniowany. Wątpliwości nie rozstrzyga także definicja zawarta w Słowniku Języka Polskiego PWN, zgodnie z którą wizerunek to „czyjaś podobizna na rysunku, obrazie, zdjęciu itp.” lub „sposób, w jaki dana osoba lub rzecz jest postrzegana i przedstawiana”. Skutkuje to tym, że zarówno w orzecznictwie, jak i w poglądach doktryny nie ma pełnej jedności co do tego, jakie elementy określają jego istotę. Należy jednak uznać, że zasadniczo sądy w sposób szeroki ujmują omawiany termin, wskazując, że wizerunek stanowi odwzorowanie charakterystycznych cech postaci (wyrok SN z 16 grudnia 2020 r., sygn. akt I CSK 790/18, OSNC 2021, nr 10, poz. 67, podobnie wyrok SA w Warszawie z 10. stycznia 2014 r., sygn. akt I ACa 1279/13, LEX nr 2096404), w tym „obraz fizyczny, portret, rozpoznawalna podobizna”, a nawet dodatkowe „utrwalone elementy związane z wykonywanym zawodem, jak charakteryzacja, ubiór, sposób poruszania się i kontaktowania z otoczeniem” (wyrok SN z 15 października 2009 r., sygn. akt I CSK 72/09, OSNC-ZD 2010, nr 1, poz. 29).

Jak widać, do zakresu pojęciowego terminu „wizerunek” można zaliczyć wiele elementów. Z uwagi na ten szeroki zakres pojęciowy można rozważać zaliczenie do niego także głosu danej osoby, co w kontekście tematyki niniejszego artykułu ma bardzo istotne znaczenie. Niejednokrotnie bowiem funkcjonariusz publiczny jest nagrywany wyłącznie za pomocą rejestratora dźwięku, o czym może nie mieć wiedzy (możliwość zakwalifikowania głosu do wizerunku była niejednokrotnie przedmiotem zainteresowania sądów – patrz m.in.: wyrok SN z 3 października 2007 r., sygn. akt II CSK 207/07, LEX nr 527097). Tymczasem nawet jednak jeśli uznać, że głos sam w sobie elementu wizerunku nie stanowi, to nie budzi wątpliwości to, że może on podlegać ochronie jako dobro osobiste, a jego upublicznienie może naruszać prawo do prywatności danej osoby (tak m.in. wyrok SN z 7 marca 2023 r., sygn. akt II CSKP 659/22, LEX nr 3505679).

Podstawy ochrony

Podstawowymi przepisami, na które może się powołać funkcjonariusz publiczny chcący chronić swój wizerunek, są:

• art. 23 kodeksu cywilnego (dalej: k.c.), zaliczający wizerunek do dóbr osobistych objętych ochroną prawa cywilnego, a także
• art. 81 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej: u.p.a.p.p.), wprowadzający generalny zakaz rozpowszechniania wizerunku bez zezwolenia osoby na nim przedstawionej.

Zastosowanie mogą także znaleźć przepisy kwalifikujące wizerunek do danych osobowych, a w szczególności rozporządzenie w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych (RODO), które jako dane osobowe definiuje wszelkie informacje o zidentyfikowanej lub możliwej do zidentyfikowania osobie fizycznej (art. 4 pkt 1 RODO), a sam wizerunek w określonych sytuacjach uznaje za daną biometryczną, zaliczając go do szczególnych kategorii danych osobowych (m.in. art. 4 pkt 14 i art. 9 RODO), choć tylko w przypadkach, gdy dane są przetwarzane specjalnymi metodami technicznymi, umożliwiającymi jednoznaczną identyfikację osoby fizycznej lub potwierdzenie jej tożsamości (motyw 51 RODO).

Dodatkowo, niezależnie od regulacji cywilnoprawnych, w niektórych przypadkach mogą znaleźć zastosowanie przepisy karne, w szczególności art. 190a kodeksu karnego.

Przesłanki rozpowszechniania wizerunku

Artykuł 81 u.p.a.p.p. uzależnia możliwość rozpowszechniania wizerunku od uzyskania zezwolenia osoby na nim przedstawionej, wprowadzając jednocześnie zastrzeżenia, że w braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli ta osoba otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie, a także, że zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku:

1) osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych;

2) osoby stanowiącej jedynie szczegół całości, takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.

Powyższe przesłanki niejednokrotnie mogą być źródłem wątpliwości, niemniej jednak z uwagi na to, że nie opierają się na domniemaniu ich zaistnienia, powinny skutkować dużą ostrożnością ze strony osób chcących upublicznić czyjś wizerunek bez jego zgody. Osoby te powinny dokładnie przeanalizować w szczególności, czy osoba, której wizerunek utrwalono, jest „powszechnie znana”, czy pełni „funkcje publiczne” oraz czy wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią tych funkcji.

Przykład 1

Możliwe roszczenia

Na podstawie art. 79 u.p.a.p.p. osoba, której prawa zostały naruszone bezprawnym rozpowszechnieniem jej wizerunku, może żądać:

1) zaniechania naruszania (np. przez usunięcie z serwisu internetowego treści naruszających wizerunek uprawnionego);

2) usunięcia skutków naruszenia (np. przez zobowiązanie sprawcy do zawiadomienia określonych podmiotów o stanie faktycznym określonym przez uprawnionego);

3) naprawienia wyrządzonej szkody:

a) na zasadach ogólnych, tj. uregulowanych w szczególności przepisami kodeksu cywilnego, albo

b) przez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione – trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu;

4) wydania uzyskanych korzyści;

5) jednokrotnego albo wielokrotnego ogłoszenia w prasie oświadczenia o odpowiedniej treści i formie lub podania do publicznej wiadomości części albo całości orzeczenia sądu wydanego w rozpatrywanej sprawie, w sposób i w zakresie określonych przez sąd;

6) orzeczenia przez sąd o bezprawnie wytworzonych przedmiotach oraz środkach i materiałach użytych do ich wytworzenia, w szczególności o ich wycofaniu z obrotu, przyznaniu uprawnionemu na poczet należnego odszkodowania lub zniszczeniu.

Przykład 2

Przykład 3

Co z anonimizacją

Powszechnie stosowaną praktyką mającą umożliwić publikację nagrań przedstawiających osoby fizyczne jest anonimizacja danych tychże osób, czyli ukrywanie identyfikujących je cech, np. przez zamazanie obrazu twarzy przedstawionej osoby lub zmodyfikowanie brzmienia jej głosu. Nie zawsze taka anonimizacja jest przeprowadzona w sposób właściwy, co może naruszać prawa osób, których ona dotyczy. Jak już bowiem wskazano, na wizerunek osoby składa się wiele elementów. Z uwagi na to, że katalog tych elementów nie został przez prawodawcę określony, wątpliwości budzi to, które z nich powinny zostać zanonimizowane, tak aby nie doszło do naruszenia wizerunku. Jako przykład takich rozbieżności można przywołać sprawę rozstrzygniętą wyrokiem SN z 27 lutego 2003 r., (sygn. akt IV CKN 1819/00, OSP 2004 nr 6 poz. 75). Jej tło stanowił artykuł dotyczący napadów na turystów zagranicznych, kradzieży samochodów, libacji, nielicznych patroli policyjnych oraz związanego z tym lęku mieszkańców jednego z polskich miast, który opatrzono zdjęciem trzech mężczyzn. Co prawda twarze mężczyzn nie były widoczne, jednak jedna z osób została rozpoznana przez osoby trzecie po charakterystycznych kurtce, torbie i sylwetce. Mimo to SN uznał, że nie doszło do naruszenia dobra osobistego powoda w postaci jego wizerunku, gdyż „nie jest rozpowszechnieniem wizerunku publikacja fotografii, której brak jest cech pozwalających na identyfikację sfotografowanej osoby, a osoby bliskie i znajomi (świadkowie) uzyskali z innych źródeł informację o tym, kogo przedstawia fotografia (w szczególności – od pozostałych uczestników sfotografowanego zdarzenia)”. Z drugiej jednak strony SN uznał, że mogło dojść do naruszenia innego dobra osobistego – czci (dobrego imienia) w rozumieniu art. 23 k.c.

Innym, bardziej oczywistym naruszeniem wizerunku mimo jego anonimizacji może być zamazanie/zapikselowanie twarzy, które umożliwia innym osobom bezproblemowe ustalenie, czyjego wizerunku dotyczy zdjęcie/film (tak m.in. wyrok SA w Krakowie z 19 kwietnia 2016 r.; sygn. akt I ACa 1826/15, LEX nr 2041781). Tym bardziej naruszenie wizerunku może stanowić umieszczenie na fotografii paska na oczach przedstawionej osoby (tak np. wyrok SA w Katowicach z 28 maja 2015 r.; sygn. akt I ACa 158/15, LEX nr 1747243). Jak bowiem wskazał SN w wyroku z 24 stycznia 2008 r. (sygn. akt I CSK 319/07, LEX nr 448025), „wskazanie w czasopiśmie osoby pozornie zamaskowanej, a w rzeczywistości rozpoznawalnej, może stygmatyzować ją oraz najbliższe jej osoby i powodować ostracyzm w kręgu społecznym, z którym pokrzywdzony wiąże swoje życie, aktywność społeczną oraz zawodową”.

Przykład 4