1 lipca weszła w życie nowelizacja ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (t.j. Dz.U z 2018 r. poz. 2134 ze zm.), która wprowadza zmiany w programie „Rodzina 500+”. Od tego dnia świadczenie wychowawcze przysługuje na każde dziecko, bez względu na dochody uzyskiwane przez rodzinę. Dla gmin oznacza to więcej wniosków do obsługi. Ale jest i dobra wiadomość – nowela ogranicza zakres danych, które gminy będą przekazywać w sprawozdaniach. Przedstawiamy przygotowane przez resort rodziny specjalnie dla DGP rady, jak się przygotować do zmian.
Autor tekstu:
6,8 mln tylu dzieciom przysługuje świadczenie w nowej formule programu
4,4 mln tyle rodzin skorzysta z rządowego wsparcia
Terminy
Wniosek o ustalenie prawa do świadczenia wychowawczego (wraz załącznikami) może zostać złożony w siedzibie gminy lub przesłany do organu właściwego za pośrednictwem poczty. W tej formie nabór wniosków ruszy od 1 sierpnia. Wnioski można składać również drogą elektroniczną – korzystając z bankowości elektronicznej, portalu Emp@tia oraz platformy usług elektronicznych ZUS – od 1 lipca.
1 Lipiec poniedziałek
Tego dnia ruszył nabór drogą elektroniczną za pośrednictwem bankowości elektronicznej, portalu Emp@tia oraz platformy usług elektronicznych ZUS
1 Sierpień czwartek
Od tego dnia wnioski będzie można składać osobiście w urzędzie lub za pośrednictwem poczty
Kiedy odmowa, kiedy wywiad
Podstawowym warunkiem otrzymania świadczenia wychowawczego jest zamieszkiwanie na terytorium RP. Bez znaczenia pozostaje np. fakt posiadania obywatelstwa polskiego czy nawet formalnego meldunku w Polsce. Właściwe organy mogą ten warunek weryfikować w zewnętrznych bazach danych, np. ubezpieczenia zdrowotnego. W przypadku wątpliwości gmina może też wezwać rodzica do osobistego stawiennictwa w celu potwierdzenia zamieszkiwania w Polsce.
Ponadto świadczenie wychowawcze nie przysługuje (art. 8 ust. 1 ustawy), jeżeli:
- dziecko pozostaje w związku małżeńskim,
- zostało umieszczone w instytucji zapewniającej całodobowe utrzymanie albo w pieczy zastępczej,
- pełnoletnie dziecko ma ustalone prawo do świadczenia wychowawczego na własne dziecko,
- członkowi rodziny przysługuje za granicą świadczenie o podobnym charakterze na to samo dziecko, chyba że przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego lub dwustronne umowy międzynarodowe o zabezpieczeniu społecznym stanowią inaczej.
Podstawę odmowy przyznania świadczenia wychowawczego zawiera również art. 23 ust. 1 ustawy, który stanowi, że organ właściwy lub wojewoda odmawiają przyznania prawa do 500+ , jeżeli osoba ubiegająca się o świadczenie uniemożliwi przeprowadzenie wywiadu środowiskowego lub nie udzieli podczas tego wywiadu wyjaśnień co do okoliczności objętych wywiadem. Na etapie wypłacania świadczenia takie okoliczności powodują wstrzymanie wypłaty świadczenia.
Rodzinny wywiad środowiskowy będzie mógł zostać przeprowadzony zarówno na etapie ubiegania się o pieniądze (dotyczy to wątpliwości co do sprawowania opieki nad dzieckiem oraz okoliczności uczestniczenia rodzica w opiece nad dzieckiem, w przypadku gdy wniosek składa dyrektor domu pomocy społecznej), jak i później – w trakcie pobierania tego świadczenia (dotyczy to także sytuacji, gdy są wątpliwości co właściwego wydawania pieniędzy). W przypadku stwierdzenia marnotrawienia świadczenia organ wypłacający zamienia je na pomoc w formie rzeczowej lub opłacania usług, np. żłobka. Rozwiązanie to pozwala urzędowi ustalić indywidualnie, jaka forma niepieniężna realizacji świadczenia wychowawczego będzie najbardziej właściwa dla danej rodziny.
WAŻNE Ustawa daje możliwość przeprowadzenia rodzinnego wywiadu środowiskowego także w przypadku określonym w art. 22 ustawy (zbieg uprawnień, np. złożenie wniosku przez oboje rodziców na to samo dziecko, ale nie w sytuacji opieki naprzemiennej). Dzięki temu możliwe jest sprawdzenie, czy osoba, która złożyła wniosek, faktycznie sprawuje opiekę nad dzieckiem. Pomoc wypłaca się od miesiąca, w którym przeprowadzono wywiad lub wpłynęły wyjaśnienia.
Dla kogo świadczenie wychowawcze
Od lipca 500 zł przysługuje na każde dziecko do ukończenia przez nie 18. roku życia. Świadczenie otrzymuje matka lub ojciec, opiekun prawny albo faktyczny (czyli osoba, która wystąpiła z wnioskiem do sądu opiekuńczego o przysposobienie dziecka). Nie jest ono zależne od tego, czy dziecko jest wychowywane w związku małżeńskim, nieformalnym czy przez osobę samotną. W określonych przypadkach pieniądze może dostać dyrektor domu pomocy społecznej – w sytuacji gdy wyżej wymienione osoby nie uczestniczą w opiece nad dzieckiem i nie spełniają warunków uprawniających do otrzymania 500+. Jednym z nich jest wspólne zamieszkiwanie i utrzymywanie małoletniego.
W przypadku zbiegu prawa rodziców (a także opiekunów prawnych dziecka lub opiekunów faktycznych dziecka) do świadczenia wypłaca się je temu, kto faktycznie sprawuje opiekę. W sytuacji gdy jest ona równoczesna (np. oboje rodzice poświęcają na nią tyle samo czasu), 500+ wypłaca się temu, kto pierwszy złoży wniosek. Gdy rodzice są rozwiedzeni, żyją w separacji lub rozłączeniu lub zgodnie z orzeczeniem sądu sprawują opiekę naprzemienną w porównywalnych i powtarzających się okresach, to świadczenie wychowawcze przysługuje każdemu z nich po 250 zł miesięcznie, czyli po połowie.
Jeśli po złożeniu wniosku o 500+, drugi rodzic (lub opiekun prawny czy faktyczny) także złoży wniosek o ustalenie prawa do świadczenia, właściwy organ musi ustalić, kto sprawuje opiekę. Może wtedy zwrócić się do kierownika ośrodka pomocy społecznej o przeprowadzenie rodzinnego wywiadu środowiskowego na podstawie art. 15 ustawy z 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 2134 ze zm.).
WAŻNE Od 1 lipca 2019 r. zostaje uchylony art. 8 ust. 2 ustawy, który warunkował przyznanie prawa do świadczenia wychowawczego od wcześniejszego ustalenia alimentów od drugiego rodzica na podstawie tytułu wykonawczego pochodzącego od sądu (lub przez niego zatwierdzonego).
Przebieg postępowania
Procedury ubiegania się o świadczenie zostały uproszczone. Szczegółowy zakres informacji, jakie należy podać we wniosku oraz niezbędnych oświadczeniach, określa rozporządzenie z 18 czerwca 2019 r. w sprawie sposobu i trybu postępowania w sprawach o przyznanie świadczenia wychowawczego oraz zakresu informacji, jakie mają być zawarte we wniosku, zaświadczeniach i oświadczeniach o ustalenie prawa do świadczenia wychowawczego (Dz.U. poz. 1177), które także weszło w życie 1 lipca br.
W nielicznych, indywidualnych przypadkach do wniosku powinny zostać dołączone:
- zaświadczenie sądu opiekuńczego lub ośrodka adopcyjnego o prowadzonym postępowaniu sądowym w sprawie o przysposobienie dziecka;
- prawomocne orzeczenie sądu orzekające rozwód lub separację;
- orzeczenie sądu opiekuńczego o ustaleniu opiekuna prawnego dziecka;
- inne dokumenty, w tym oświadczenia, potwierdzające spełnianie warunków do przyznania lub ustalenia wysokości świadczenia wychowawczego będącego przedmiotem wniosku.
WAŻNE Praktycznie wszystkie niezbędne informacje do ustalenia prawa do świadczenia wychowawczego będą zawarte we wniosku strony – organ właściwy samodzielnie je weryfikuje.
Forma przyznania
Zgodnie z obowiązującym od 1 lipca art. 13a ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci przyznanie środków przez organ właściwy lub wojewodę nie wymaga wydania decyzji. Jest to rozwiązanie analogiczne do funkcjonującego w programie „Dobry start” (program wsparcia związany z rozpoczęciem nowego roku szkolnego – red.). Na tych samych zasadach, zgodnie z przepisem przejściowym (art. 8 ustawy nowelizującej), są realizowane w zakresie formy rozstrzygania także sprawy o świadczenie wychowawcze za okres do 30 czerwca 2019 r., niezakończone przed 1 lipca 2019 r.
Jeśli 500+ zostanie przyznane, to właściwy organ (lub wojewoda) przesyła wnioskodawcy informację na wskazany przez niego adres poczty elektronicznej. Jeśli adres nie został podany, to zgodnie z pouczeniem dokładanym do wzoru wniosku o świadczenie można się o rozstrzygnięciu sprawy dowiedzieć w urzędzie. Nieodebranie informacji nie wstrzymuje wypłaty przyznanego wsparcia.
Natomiast odmowa przyznania świadczenia wychowawczego, uchylenie lub zmiana tego prawa, a także rozstrzygnięcia w sprawie nienależnie pobranego świadczenia wychowawczego, nadal wymagają wydania decyzji administracyjnej.
Koordynacja systemów
Jeśli osoba składająca wniosek lub członek jej rodziny przebywa poza granicami Polski – w państwie Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru Gospodarczego lub w Szwajcarii, a wyjazd/pobyt ten nie ma charakteru turystycznego, leczniczego lub nie jest związany z podjęciem przez dziecko kształcenia poza granicami Polski, to gmina przekazuje wniosek wraz z dokumentami wojewodzie. Ustala on, czy nie mają tu zastosowania unijne przepisy o koordynacji systemu zabezpieczeń społecznych. Ma to na celu wyeliminowanie niedopuszczalnej w przepisach unijnych sytuacji pobierania na te same dzieci podobnych świadczeń w dwóch lub większej liczbie państwach jednocześnie.
W przypadku przebywania członka/członków rodziny za granicą, w tym współmałżonka lub drugiego rodzica dziecka/dzieci, we wniosku o świadczenie trzeba wskazać wraz z adresem zamieszkania poza granicami RP, okres pobytu, nazwę i adres pracodawcy lub miejsce prowadzenia działalności gospodarczej poza granicami RP, o ile powyższe dane są znane.
Przykład 1
Rodzice są zatrudnieni poza Polską
Rodzina jest pięcioosobowa. Małżeństwo pracuje w Czechach, trójka dzieci pozostaje pod opieką dziadków w Polsce. Małżeństwo otrzymuje na dzieci czeski zasiłek rodzinny.
Zgodnie z unijnymi przepisami pierwszeństwo w wypłacie wszystkich świadczeń rodzinnych – w tym także wychowawczego – ma państwo, w którym jest wykonywana działalność zawodowa rodziców. Ponieważ jest ona prowadzona w Czechach, także wsparcie dla rodziny będzie wypłacane w tym kraju. Polska jako państwo właściwe w drugiej kolejności – ze względu na zamieszkanie dzieci – może wypłacić tzw. dodatek dyferencyjny, gdy kwota świadczeń rodzinnych przyznanych w Czechach będzie niższa od kwoty, jaka otrzymaliby w Polsce.
Przykład 2
Mąż pracuje za granicą
Rodzina jest czteroosobowa. Mąż pracuje w Niemczech. Matka z dwójką dzieci mieszka w Polsce, gdzie pracuje.
W przypadku zatrudnienia w dwóch różnych państwach jest brane pod uwagę miejsce zamieszkania dzieci. Jeżeli jeden współmałżonek pracuje w Niemczech, a drugi w Polsce, pierwszeństwo do wypłaty wszystkich świadczeń rodzinnych – w tym świadczenia wychowawczego – ma ustawodawstwo polskie. W tej sytuacji prawo do pomocy ustala wojewoda. Niemcy, jako państwo drugie w kolejności, mogą wypłacić dodatek dyferencyjny.
Ustalanie prawa do 500+
Zgodnie ze zmienionym od 1 lipca art. 18 ust. 1 ustawy prawo do świadczenia wychowawczego jest ustalane co do zasady na okres od 1 czerwca do 31 maja roku następnego. Powyższy, docelowy okres świadczeniowy zacznie obowiązywać od okresu 2021/2022, który rozpocznie się 1 czerwca 2021 r., a zakończy 31 maja 2022 r. – zgodnie z przepisem przejściowym art. 11 ustawy zmieniającej. Natomiast do tego czasu od 1 lipca 2019 r. będą obowiązywać przepisy przejściowe zawarte w ustawie zmieniającej (art. 7 ust. 2, art. 9, art. 10).
Zgodnie z przepisami przejściowymi w sprawach z wniosków o ustalenie prawa do świadczenia wychowawczego złożonych i nierozpatrzonych do 30 czerwca 2019 r. prawo do świadczenia wychowawczego ustala się na okres do 30 września 2019 r (art. 7 ust. 1 ustawy zmieniającej). Z kolei w sprawach wniosków złożonych po 30 czerwca 2019 r. prawo do 500+ ustala się na okres do 31 maja 2021 r. (art. 7 ust. 2 ustawy zmieniającej).
Prawo do świadczenia ustala się, począwszy od miesiąca, w którym wpłynął wniosek z prawidłowo wypełnionymi dokumentami, do końca okresu (tj. do dnia 31 maja roku następnego), nie wcześniej niż od dnia odpowiednio urodzenia się dziecka, objęcia go opieką, przysposobienia czy umieszczenia dziecka w domu pomocy społecznej. W dotychczasowej formule programu pomoc co do zasady przysługiwała od miesiąca złożenia wniosku. Jeśli ktoś tego nie zrobił w miesiącu narodzin dziecka, to nie otrzymywał świadczenia za ten czas. Od lipca to się zmieniło. Teraz rodzice mają czas na złożenie wniosku trzy miesiące od urodzenia dziecka, a świadczenie otrzymają z wyrównaniem. W przypadku złożenia wniosku po tym terminie prawo do wsparcia ustala się od miesiąca, w którym on wpłynął (pod warunkiem prawidłowego wypełnienia). Zmiana dotyczy dzieci urodzonych po 30 czerwca br. Przepisy stosuje się analogicznie w sytuacji objęcia dziecka opieką lub jego przysposobienia.
Ciągłość pomocy
Nowelizacja ustawy zmienia też zasady dotyczące wypłaty 500+ w przypadku śmierci jednego z rodziców lub opiekuna prawnego czy faktycznego dziecka. Dotychczas w takim przypadku, jeśli miał on przyznane świadczenie, to ono wygasało, bo było to świadczenie osobiste, niezbywalne i niepodlegające dziedziczeniu. Od 1 lipca możliwe jest zachowanie ciągłości tej pomocy i przyznanie pieniędzy drugiemu z rodziców. Dotyczy to także sytuacji, w której rodzic zmarł przed rozpatrzeniem wniosku. Aby zachować ciągłość świadczenia, rodzic, który został z dzieckiem, musi złożyć wniosek w terminie trzech miesięcy od dnia śmierci drugiego rodzica. Jeśli terminy zostaną zachowane, to prawo do 500+ ustala się, począwszy od dnia śmierci rodzica, nie wcześniej jednak niż od pierwszego dnia miesiąca następującego po ostatnim miesiącu, za który zmarłemu rodzicowi wypłacono ostatnie świadczenie wychowawcze. Uwaga! To rozwiązanie ma zastosowanie do spraw, w których śmierć rodzica nastąpiła po 30 czerwca 2019 r.
Przykład 3
Śmierć jednego z rodziców
Załóżmy, że matka dziecka ma przyznane świadczenie wychowawcze na dziecko do 31 maja 2021 r., ale umiera w lutym 2020 r. Ponieważ urząd nie ma o tym wiedzy, w marcu pieniądze zostają wypłacone – na rachunek bankowy należący do obojga rodziców. W połowie kolejnego miesiąca organ dowiaduje się o śmierci matki od ojca dziecka, który jednocześnie składa wniosek o 500+. Ponieważ nie minęły trzy miesiące od dnia śmierci, urząd ustala prawo do świadczenia wychowawczego dla ojca od dnia śmierci matki, jednak nie wcześniej niż od pierwszego dnia miesiąca następującego po ostatnim miesiącu, za który zmarłemu rodzicowi wypłacono ostatnie świadczenie. Ponieważ w tym przypadku za marzec 2020 r. pieniądze już zostały wypłacone, pomoc zostanie przyznana od kwietnia 2019 r.
Zgodnie z nowym artykułem (art. 25 ust. 2a) ustawy świadczenie wypłacone w marcu 2020 r., czyli po śmierci matki dziecka, które faktycznie pobrał ojciec dziecka (niebędący wówczas stroną, której przyznano świadczenie wychowawcze), nie będzie świadczeniem nienależnie pobranym.
Wypłata środków i ewentualne zwroty
W sprawach dotyczących wniosków złożonych po 30 czerwca 2019 r. prawo do świadczenia wychowawczego ustala się na okres do 31 maja 2021 r. Gdy ktoś złoży wniosek do końca sierpnia 2019 r., wypłata środków nastąpi do 31 października 2019 r. Złożenie wniosku we wrześniu br. będzie oznaczać wypłatę w listopadzie, a w październiku – wypłatę do 31 grudnia 2019 r. W kolejnych miesiącach będzie podobnie – złożenie wniosku to wypłata środków dwa miesiące później.
Osoba, która pobrała świadczenie wychowawcze nienależnie, jest zobowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie (obecnie 7 proc. w stosunku rocznym), chyba że przyznanie 500+ było następstwem błędu podmiotu realizującego zadania w zakresie świadczenia wychowawczego.
Nienależnie świadczenie to:
- przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą to świadczenie;
- wypłacone w przypadku, o którym mowa w art. 16 ust. 6, czyli za okres od dnia, w którym osoba stała się uprawniona do świadczeń na rodzinę w innym państwie w związku ze stosowaniem przepisów o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, do dnia wydania decyzji o uchyleniu decyzji przyznającej świadczenie wychowawcze;
- wypłacone osobie innej niż osoba, której świadczenie zostało przyznane, z przyczyn niezależnych od organu, który przyznał świadczenie;
- wypłacone mimo braku prawa do tej pomocy.
Gdy są braki formalne
W przypadku złożenia nieprawidłowo wypełnionego wniosku lub bez wymaganych dokumentów podmiot realizujący świadczenie wychowawcze wzywa pisemnie osobę ubiegającą się o pieniądze do poprawienia lub uzupełnienia wniosku w ciągu 14 dni od dnia otrzymania wezwania. Niezastosowanie się do wezwania skutkuje pozostawieniem wniosku bez rozpatrzenia. Gdy przyczyną niedostarczenia wymaganego dokumentu jest brak jego wydania przez właściwą instytucję w ustawowo określonym terminie, 500+ przysługuje, począwszy od miesiąca, w którym został złożony wniosek.
Zgodnie z nowym art. 20 ust. 3 ustawy w przypadku informacji o zmianie miejsca zamieszkania osoby ubiegającej się o świadczenie wychowawcze organ, do którego został złożony wniosek, przekazuje go wraz z dokumentami do urzędu właściwego ze względu na nowe miejsce zamieszkania. Natomiast w sytuacji, gdy zmiana adresu dotyczy osoby, której 500+ już przyznano, przekazuje się wydaną decyzję lub informację o przyznanym świadczeniu wychowawczym wraz z aktami sprawy w celu ich dalszej realizacji. Wówczas urząd, który przejmuje sprawę, nie musi wydawać kolejnej decyzji lub informacji. Jest właściwy do uchylenia, zmiany prawa do świadczenia wychowawczego, w tym ustalonego decyzją, oraz do ustalania i dochodzenia świadczeń nienależnie pobranych, np. jeżeli uległa zmianie sytuacja rodzinna rodziny albo członek rodziny nabył prawo do świadczenia wychowawczego w innym państwie itp.
Finansowanie programu i sprawozdania
Świadczenie wychowawcze i koszty jego obsługi są finansowane w formie dotacji celowej z budżetu państwa. Środki na ten cel są przekazywane gminom przez właściwych wojewodów.
1,5 proc. – z otrzymanej dotacji na świadczenie wychowawcze otrzymywały gminy na obsługę w okresie od 1 stycznia do 30 czerwca 2019 r.
1,2 proc. – z otrzymanej dotacji otrzymują na obsługę w okresie od 1 lipca do 31 grudnia br. (od 1 stycznia 2020 r. 0,85 proc.)
Gminy są zobowiązane do sporządzania i przekazywania wojewodzie (drogą elektroniczną) sprawozdań rzeczowo-finansowych, których wzór określa minister rodziny, pracy i polityki społecznej. W związku z przyjętą nowelizacją nastąpi znaczne ograniczenie zakresu danych sprawo zdawczych, m.in. o dane o liczbie rodzin oraz o przyczynach ustalenia prawa do świadczenia wychowawczego. Ograniczony zostanie również zakres danych w przekazywanym przez gminę zbiorze centralnym, m.in. o informacje o rodzinach i dochodach osób ubiegających się o świadczenia na pierwsze dziecko.
