Byłem grafikiem zatrudnionym w dziale marketingu firmy z branży FMCG. Pracodawca polecił mi przygotowanie kilkunastu projektów etykiet nowego napoju energetycznego. Do sporządzenia tych etykiet wykorzystałem m.in. zdjęcia stworzone w trakcie pracy, jak i kilka zdjęć, które wykonałem w trakcie urlopu.
W wyniku świadczenia przez pracownika pracy może zostać stworzony przez niego utwór w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Taka sytuacja może mieć miejsce wtedy, gdy do obowiązków pracownika należy wykonywanie pracy twórczej. Najczęściej wystąpi ona w przypadku takich zawodów jak fotograf, grafik lub programista.
Z utworem pracowniczym będziemy mieli do czynienia, jeżeli taki utwór powstanie w ramach i w związku z wykonywaniem przez pracownika obowiązków pracowniczych. Zgodnie z treścią art. 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, jeżeli pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, pracodawca z chwilą jego przyjęcia nabywa autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron (o ile ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej). Innymi słowy, pracodawcy przysługują autorskie prawa majątkowe do utworów stworzonych przez pracownika w ramach wykonywania przez niego obowiązków pracowniczych. W przypadku innych utworów pracownika (powstałych bez związku z obowiązkami pracowniczymi) ww. prawa pozostają przy pracowniku. [ramka 1]
Stosunek pracy. Na co uwagę zwracają sądy
W orzecznictwie przyjmuje się, że aby utwór miał charakter pracowniczy w rozumieniu art. 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, nie wystarcza jakikolwiek związek łączący powstanie utworu ze stosunkiem pracy. Konieczne jest, aby stworzenie utworu nastąpiło w wyniku wykonywania obowiązków przez pracownika w ramach stosunku pracy.
Chodzi zatem o te sytuacje, w których stworzenie danego utworu należało do zakresu obowiązków pracownika. Obowiązki takie mogą być sprecyzowane w umowie o pracę, w bezpośrednich poleceniach służbowych, a także w regulaminach (patrz wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 4 września 2012 r., sygn. akt III APa 7/12). Ze względów dowodowych najbardziej zasadne jest określenie tych obowiązków na piśmie. Najlepiej, aby były one wskazane w umowie o pracę lub w zakresie obowiązków.
Zgodnie z utrwalonymi poglądami judykatury istotne jest przy tym to, aby umowa o pracę lub zakres obowiązków zawierały stosowne klauzule określające wyraźnie obowiązki pracownika, który wykonuje pracę twórczą. Przykładowo Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z 3 lipca 2009 r. (sygn. akt III SA/WA 34/09, Legalis) stwierdził, że umowa o pracę powinna określać rodzaj pracy, czyli zakres obowiązków pracownika, a zamiar nałożenia na niego obowiązku wykonywania dzieł w rozumieniu prawa autorskiego powinien wynikać wprost z treści tej umowy. Dopiero więc w razie nałożenia na pracownika obowiązku wykonania utworu w rozumieniu prawa autorskiego w umowie o pracę będzie mogło mieć zastosowanie domniemanie z art. 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. To zaś, że utwór został stworzony w czasie pracy i w miejscu pracy oraz iż pracownik wykorzystał sprzęt służbowy i materiały należące do pracodawcy, a także że w tworzeniu dzieła uczestniczyli współpracownicy, nie wystarcza do stwierdzenia, że dany utwór ma charakter pracowniczy. Podstawowym, konstrukcyjnym wymogiem jego powstania jest to, aby utwór był wynikiem wykonywania przez pracownika obowiązków ze stosunku pracy.
Z kolei Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 12 listopada 2008 r. (sygn. akt I ACA 227/08, OSNC 2011, nr 6, poz. 15) wskazał, że dla zastosowania art. 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych ważne jest, by utwór został stworzony w wyniku zobowiązania pracownika do wykonywania pracy obejmującej obowiązki twórcze w znaczeniu prawa autorskiego. Musi on zatem powstać w następstwie realizowania czynności o cechach opisanych w umowie. Z tego też względu do przepisu powyższego nie można sięgać w przypadkach innego rodzaju powiązań między utworem a stosunkiem pracy. Nie obejmuje on bowiem sytuacji, w których utwór powstał tylko w związku (czasowym, miejscowym) czy przy okazji wykonywania pracy bądź dzięki przyczynieniu się pracodawcy.
Chwila nabycia praw
Jak wynika z art. 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, co do zasady pracodawca nabywa autorskie prawa majątkowe z chwilą przyjęcia utworu. Co ważne, dla przyjęcia utworu nie jest wymagana forma pisemna. Dopuszczalny jest np. dorozumiany charakter tego przyjęcia. Zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 60 kodeksu cywilnego skuteczne oświadczenie woli danej osoby (np. pracodawcy) może być wyrażone przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli, np. za pośrednictwem poczty elektronicznej. Oczywiście z punktu widzenia ewentualnego sporu pomiędzy stronami rekomendowane jest przyjęcie utworu w formie pisemnej, np. z użyciem protokołu przyjęcia. Warto przy tym zaznaczyć, że pracownikowi nie przysługuje dodatkowe wynagrodzenie z tytułu przyjęcia utworu przez pracodawcę.
Prawo autorskie: Dobra wiadomość z Luksemburga
Prawo autorskie: Dobra wiadomość z Luksemburga

Zobacz również
Ustęp drugi artykułu 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych stanowi, że jeżeli pracodawca w okresie dwóch lat od daty przyjęcia utworu nie przystąpi do jego rozpowszechniania – o ile umowa o pracę przewidywała jego przeznaczenie do rozpowszechnienia – twórca może wyznaczyć pracodawcy na piśmie odpowiedni termin na rozpowszechnienie utworu, zastrzegając, iż po jego bezskutecznym upływie prawa uzyskane przez pracodawcę wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono, powracają do twórcy (chyba że umowa stanowi inaczej). Strony mogą oczywiście określić inny termin na przystąpienie do rozpowszechniania utworu, czy to umowie o pracę, czy w innym dokumencie wewnętrznym pracodawcy.
Wreszcie – jeżeli umowa o pracę nie stanowi inaczej – z chwilą przyjęcia utworu pracodawca nabywa własność przedmiotu, na którym utwór utrwalono. Jeżeli pracodawca nie zawiadomi twórcy w terminie sześciu miesięcy od dostarczenia utworu o jego nieprzyjęciu lub o tym, że przyjęcie to uzależnia od dokonania w utworze określonych zmian (w wyznaczonym w tym celu odpowiednim terminie), uważa się, iż utwór został przyjęty bez zastrzeżeń. Wynika to z art. 13 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Strony mogą jednak określić inny termin niż wskazany powyżej.
Prawa niezbywalne...
Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych w sposób wyraźny stanowi, że nie jest możliwe rozporządzanie autorskimi prawami osobistymi. Należą do nich: prawo do autorstwa utworu, prawo do oznaczania go swoim imieniem i nazwiskiem, prawo do zachowania integralnego charakteru danego utworu oraz prawo do wykonywania nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
Z jednej strony oznacza to więc, że zapisy umowne dotyczące zrzeczenia się tych praw lub ich zbycia są nieważne z mocy prawa. A zatem także w relacjach umownych pracodawca – pracownik nigdy nie dojdzie do ich przejścia na pracodawcę, a w szczególności zatrudniający nie będzie mógł ich nabyć w jakikolwiek sposób.
Z drugiej jednak strony wykonywanie tych praw przez pracownika może być nieuzasadnione z uwagi na charakter danego utworu lub jego gatunek. Przykładowo przyjmuje się, że w przypadku takich utworów, jak projekty etykiet, hasła reklamowe czy projekty wystąpień, nie podaje się imienia i nazwiska twórcy. Niezależnie jednak od prawa gatunku w obrocie gospodarczym zostały wypracowane klauzule: zawieszenia wykonywania autorskich praw osobistych lub zobowiązania się przez pracownika do ich niewykonywania. Takie postanowienie powinno być zamieszczone w umowie o pracę lub w załączniku określającym zakres obowiązków pracownika.
...i będące przedmiotem obrotu
Przedmiotem obrotu mogą być natomiast autorskie prawa majątkowe. Przy czym przeniesienie takich praw może obejmować tylko te pola eksploatacji (czyli sposoby wykorzystania utworu), które wyraźnie zostały wskazane w umowie. Jeżeli jednak w umowie nie określono sposobu korzystania z utworu, powinien on być zgodny z charakterem i przeznaczeniem utworu oraz przyjętymi zwyczajami (art. 49 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych).
Niezwykle istotne jest to, że w sytuacji gdy w umowie o pracę pracodawca nie określi pól eksploatacji, co do których na jej mocy nabędzie autorskie prawa majątkowe, powstaje problem dowodowy, w jakim zakresie doszło do nabycia autorskich praw majątkowych do danego utworu pracowniczego. Co prawda art. 12 tej ustawy wskazuje, że pracodawca nabywa te prawa w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron, tym niemniej zapis ten może powodować istotne problemy interpretacyjne. Zatem na wypadek sporu w interesie stron jest wyraźne określenie pól eksploatacji już w umowie o pracę (względnie w załączniku do takiej umowy). Brak takich zapisów poważnie komplikuje ewentualną sytuację procesową pracodawcy. [ramka 2] ⒸⓅ
WAŻNE
To, że utwór został stworzony w czasie pracy i w miejscu pracy oraz iż pracownik wykorzystał sprzęt służbowy i materiały należące do pracodawcy, a także że w tworzeniu dzieła uczestniczyli współpracownicy, nie wystarcza do stwierdzenia, że dany utwór ma charakter pracowniczy.
RAMKA 1
Kwestia definicji
Utwór pracowniczy to taki, który spełnia dwa kryteria:
● jego twórca jest pracownikiem, czyli zatrudnionym na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę, oraz
● utwór został stworzony w wyniku realizacji obowiązków wynikających ze stosunku pracy.
Tylko łączne spełnienie tych dwóch warunków daje dziełu status utworu pracowniczego. Wszelkie inne dzieła i prace pracownika powstałe bez związku z jego obowiązkami pracowniczymi nie mogą być w oparciu o art. 12 ustawy przedmiotem autorskich praw majątkowych pracodawcy. Z utworem pracowniczym nie będziemy mieli także do czynienia w sytuacji, gdy twórca współpracuje z danym przedsiębiorcą na podstawie umowy-zlecenia lub umowy o dzieło, które to umowy nie zawierają stosownych klauzul dotyczących przejścia praw autorskich. ⒸⓅ
RAMKA 2
Co firma powinna określić w umowie
Generalną zasadą jest to, że przepisy dotyczące utworów pracowniczych mają charakter względnie obowiązujący. A zatem dozwolone jest, aby strony w umowie o pracę mogły ukształtować swoją sytuację w sposób inny niż określony w ustawie. Dodatkowo przepisy te mają dość generalny charakter, a zatem zasadniczymi elementami umowy z pracownikiem wykonującym pracę twórczą – z punktu widzenia ochrony interesów pracodawcy – powinno być m.in.:
● wyraźne określenie w zakresie obowiązków, że praca ma charakter twórczy,
● wyraźne określenie pól eksploatacji,
● określenie terminu rozpowszechnienia utworu lub zamieszczenia informacji o dowolności pracodawcy w tym zakresie,
● zawarcie klauzuli dotyczącej zawieszenia lub niewykonywania autorskich praw osobistych do danego utworu przez pracownika,
● ustalenie formy przyjęcia danego utworu przez pracodawcę. ⒸⓅ
PODSUMOWANIE
Odnosząc się do przypadku pracownika, o którym mowa w pytaniu na wstępie, stwierdzić należy, że zarówno gdy chodzi o etykietę napoju energetycznego, jak i projekt strony internetowej nie mamy do czynienia utworem pracowniczym, albowiem każdy z tych utworów nie powstał w związku z jego pracą zawodową określoną w umowie o pracę (w rozumieniu przedstawionym powyżej). W szczególności grafiki lub zdjęcia stworzone przez pracownika hobbystycznie, bez związku ze świadczeniem pracy, nie mogą zostać uznane za utwory pracownicze. W takim przypadku nie dojdzie zatem do stworzenia utworów pracowniczych i pracodawca nie nabędzie prawa komercyjnego ich wykorzystywania, jeżeli nie zawrze osobnej umowy w tym zakresie. Pracodawca bez zgody pracownika (wyrażonej w osobnej umowie) nie może więc ich wykorzystywać.
Jak wskazano powyżej, autorskie prawa osobiste nie są przedmiotem obrotu, pracodawca nie może zatem ich nabyć, ale dopuszczalne są klauzule, w których pracownik zgadza się na ich niewykonywanie (nieopatrywanie utworów imieniem i nazwiskiem). W pewnych sytuacjach, w zależności od gatunku utworu (np. hasła reklamowe), istnieje możliwość nieopatrywania utworów (w tym utworów pracowniczych) imieniem i nazwiskiem twórcy, co wynika z ich gatunku/rodzaju. ⒸⓅ
Podstawa prawna
Art. 12 ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 666 ze zm.).